HISTORIA E SHQIPETAREVE

HISTORIA E SHQIPTARËVE, NGA ILIRËT E LASHTË, NË ERËN E ISLAMIT




Shqiptarët i përkasin njërit prej kombeve më të vjetër të
Evropës. Nga viti 1250 p.e.s. dhe deri në vitin 168 p.e.s.,
Shqipëria është banuar nga 14 konfederata të fiseve
pellazge, të udhëhequra nga mbreter që e shikonin
para-ardhjen e tyre nga Akili. Këtu është nje rishikim i
shkurtër i rrugës komplekse të historisë shqiptare, që nga
kohët e hershme e deri në mes të shekullit të 19të.

Mbretëria e ilirëve arriti kulmin e saj në shekullin e IV
p.e.s., në kohën e mbretërisë së Bardhylit (Ylli i Bardhë).
Më vonë mbretëria e tij do të mundej dhe aneksohet nga
Filipi i II-të, babai i Aleksandrit të Madh, në 358 p.e.s.
Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, iliret u çuan kundër
maqedonëve dhe grekëve. Në 312 p.e.s. mbreti ilir, Glausi
dëboi kolonizatorët grekë nga ishujt e Korfuzit dhe
Epidamnusi (apo Durrachion, Durazzi, Dyrrahium, apo
Durres). Gjatë dy luftërave me ilirët ndërmjet viteve 229
dhe 219-të p.e.s., romakët mundën të aneksojnë pjesën më të
madhe të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë mbreteria ilire
mbijetoi deri më 180 p.e.s. kur dalmatet deklaruan veten të
pamvarur dhe krijuan republikën e tyre, e cila do të
pushtohej nga perandori Augustus në vitin 9 e.s., në të
njëjtin vit kur legjionet romake në Gjermani u thyen nga
Herman Saksoni.
Në 171 p.e.s. mbreti i fundit ilir, Genti u zu rob në
rrethinat e Skutarit (Shkodrës) dhe u dërgua si skllav në
Romë. Pas kësaj mbretëria e tij u nda ndërmjet tre
provincave romake të Dalmacisë, Maqedonisë dhe Epirit.
Gjatë historisë së Romës, pesë perandorë roman ?
Diokleciani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probusi dhe
Konstandini i I kishin origjinë ilire.
* * *
Shqiptarët e hershëm të mesjetës dolën nga kaosi i
shkatërrimit te Perandorisë Perëndimore Romake si pasardhës
të fiseve të dardanëve dhe feonëve, që jetuan ne Ilirinë e
Sipërme dhe Trakë, deri në kohët e pushtimeve masive të
gotëve gjerman, që u zhvilluan në trojet shqiptare gjatë
shekullit të katërt të erës sonë. Në fund të shekullit të
gjashte, trako ? ilirët u çvendosën nga dyndjet e avarëve,
antëve dhe fiseve bullgare turko ? ugrike të sllavizuarva.
Vendi i fundit ku ilirët gjetën strehë gjatë këtyre
dyndjesh barbare ishin malet e Epirit, Thesalisë,
Maqedonisë Perëndimore dhe Dalmacisë. Në 535, ushtritë e
Perandorit Bizantin Justinian pushtuan Ilirinë dhe Moesinë
dhe dëbuan gotët, lombardët dhe gepidët nga trojet ilire.
Por 100 vite më vonë, perandor Herakli i II-të ftoi fiset
gjysëm të egra të ?sorbianëve? (srbi, serbët) dhe
?khrobates? (hrvati, kroatët) nga Kiskarpathia, të cilët të
udhëhequr nga prijësit e tyre pushtuan territoret e
Silezisë së sotme dhe të Polonisë Jugore, vende që ishin
braktisur nga vandalët gjermanë dhe ostrogotët. Perandori
bizantin i vendosi sllavët edhe në Ballkanin Perëndimor si
mbrojtës të Konstandinopojës nga avarët.
Pas kesaj, serbët, kroatët dhe fise te tjera sllave, shumë
shpejt dyndën Moesinë, Trakën, Maqedoninë dhe Greqinë,
ndërsa sulmuan edhe Kretën. Megjithatë bizantinët arritën
t?i nënshtrojnë ata. Pas kësaj bullgaret (bolgars,
volgars), një rracë e krijuar nga miksja e turqëve altaikë
dhe racës urgike të bashkëkohësve të tyre mordovinë dhe
çuvashevë në Rusinë Veriore, arritën të nënshtrojnë serbët
në fund të shekullit të nëntë. Cari i tyre, Simoni i Madh
(893 ? 927), i konvertuar në krishterimin ortodoks, e
zgjeroi mbretërinë e tij nga malet karpate deri në detin
Adriatik, duke përfshirë këtu Shqipërinë, Kosovën, Sërbinë
dhe Malin e Zi të ditëve tona.
Kjo perandori e re bullgare do të shkatërrohej në betejën e
Kleidonit në 1014 nga perandori Bizantin Basili i II, i
cili urdhëroi masakrimin e 10.000 bullgarëve të zënë robër
lufte, duke i qërruar nga sytë.
* * *
Kronikat Islamike të mesjetës të parët e shqiptarëve i kanë
identifikuar me fiset arabe të krishtera që emigruan në
zemër të Bizantit pas islamizimit të hershëm të Sirisë,
Palestinës, Jordanisë dhe Hixhazit. Shkrimtarët e hershëm
arabë të periudhës klasike islame i njihnin shumë mirë
ndarjet gjeografike të Ptolemeut të Aleksandrisë, i cili
fiset ilire ?Albanoi? i përshkruante si banorë agresivë që
jetojnë ndërmjet Dyrrahut-Roman dhe Albanopolisit.
Muslimanët e Andaluzisë (në Spanjën pas-vandalike) gjatë
shekullit të nëntë, dhe Siçilisë, i njihnin shumë mirë edhe
sakalibët apo sllavët, të cilët si skllevër militantë dhe
aleat të avarëve pushtuan pjesen ilirike të Ballkanit në
shekullin e shtatë të erës sonë.
Sllavët nomadë dhe fiset e sllavizuara kroate sëbashku me
serbët, i detyruan barinjtë shqiptarë të braktisin vendet e
tyre antike në Arbanon, në veri të Liqenit Ohër. Si pasojë
fiset shqiptare u fortifikuan në kodrat e Ilirisë
jug-perëndimore. Mundësia ekziston që disa arabë të
krishterë të kenë emigruar nga Siria dhe jetuar në Maqedoni
gjatë shekullit të shtatë të erës sonë. Këta arabë duhet
t?iu jenë bashkangjitur shqiptarëve në ngujimet e tyre në
Epir, Thesali dhe Shqipërinë e sipërme. Burimet bizantine
të kohës, konfirmojnë se fisi i krishtërizuar arab i Banu
Ghasanëve (ghasanidëve) i udhëhequr nga Xhabal bin Al-Ahyan
i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria pas marrjes së
Sirisë nga muslimanët dhe u prit nga Perandori Kostandin II
në Maqedoni. Disa historianë kanë spekulluar se Perandori
Nikoforus i I që sundoi në Kostandinopojë ndërmjet viteve
802 dhe 811, të ishte vetë pasardhës i Xhabalit, të fundit
të fisit të ghasanidëve.
Gjatë periudhës së halifit të famshëm abasid, Harun
al-Rashid në Bagdad, edhe shkollarët më seriozë arabë
besonin se arnautët e Shqipërisë ishin arabë ghasanidë nga
Siria apo berberë nga Afrika Veriore, të cilët ?të vërbuar
nga xhahiliteti para-islamik? u kthyen në të krishterë. Ata
kaluan detin Mesdhe dhe u vendosën në tokën e romakëve.
Pas rënies se shtetit islamik të Siçilisë, shumë muslimanë
arabë dhe berberë, rrefugjatë të luftës, kaluan detin e
ngushtë të Adriatikut dhe gjetën strehim në Shqipëri via
Raguzes (Dubrovnikut). Sesa është numri i të shpëtuarve nga
masakra fetare kundër muslimanëve të shpërngulur nga qyteti
Pulian i Lucerës (A.D. 1300) të cilët për të shpëtuar nga
shpata e krishterë, gjetën strehim në malet e Shqipërisë
është subjekt i hapur ndaj debatit. Megjithatë disa nga të
arratisurit muslimanë nga ?safe heaven-i? (zona e sigurisë)
mesjetare të Lucerës arritën të vendosen dhe strehoen në
republikën e pavarur të Raguzës, e cila në të kaluarën
kishte patur marrëdhenie mjaft të mira tregtare me Siçilinë
Islamike. Nëse gjenerata e tretë e këtyre rrefugjatësh
muslimanë nga Siçilia dhe Pulia arriti të mbijetojnë si
muslimane apo kripto-muslimane në malet shqiptare, ata do
të kenë qënë në mesin e atyre shqiptarësh që pritën me
entuziazëm ardhjen e trupave turke të udhëhequra nga Jakut
Pasha dhe nga Firouz hoxha, në kryeqytetin shqiptar të
Krujës (Akça Hisar) në 1396.
Shqipëria e vjetër e madhe, e kohëve të mesjetës ndahej në
dy grupe linguistike kryesore: në Gegërinë dhe Toskërinë,
ndërsa banorët e tyre njiheshin si gegë dhe toskë. Emri i
të parëve i përket shqiptarëve të veriut të Shqipërisë,
ndërsa i dyti jugorëve. Gegët janë malësorë që jetojnë në
zonat e Shkodrës, në Kosovë, në Dibër dhe në kryeqytetin e
Maqedonisë në Uskub (Shkup). Ata ndoshta janë, pasardhës të
fiseve ilire të Penestit dhe Linkestit. Disa nga fiset gege
të Mirditës, Grudës, Kelmendit dhe Kastratit janë katolikë
sipërfaqësorë. Megjithatë shumica e gegëve nisën të
pranojnë islamin në mënyrë graduale pas shekullit të 15të.
Gegët muslimanë dhe të krishterë kanë një traditë të gjatë
hakmarrjesh me rituale të vjetra që kërkojnë gjak për çdo
të vrarë, për rrëmbim femre apo qoftë edhe fyerje.
Gjakmarrja (në mesin e gegëve) është e sanksionuar nga
ligji para-islamik i Lekë Dukagjinit i njohur si ?Ligji i
Vjetër.? Sipas ligjit të Lekës, burri shqiptar është
totalisht i përgjegjshëm për sigurinë e miqve te tij. Dhe
vrasësi, i cili e kryen këtë akt në mbrojtje të nderit,
sipas Ligjit te Vjetër nuk mund të shihet si vrasësi që e
nis gjakësinë. Gjakësori, apo vrasësi, zakonisht
penalizohet duke i?a djegur shtëpinë.

Shqiptarët e hershëm të mesjetës dolën nga kaosi i
shkatërrimit te Perandorisë Perëndimore Romake si pasardhës
të fiseve të dardanëve dhe feonëve, që jetuan ne Ilirinë e
Sipërme dhe Trakë, deri në kohët e pushtimeve masive të
gotëve gjerman, që u zhvilluan në trojet shqiptare gjatë
shekullit të katërt të erës sonë. Në fund të shekullit të
gjashte, trako ? ilirët u çvendosën nga dyndjet e avarëve,
antëve dhe fiseve bullgare turko ? ugrike të sllavizuarva.
Vendi i fundit ku ilirët gjetën strehë gjatë këtyre
dyndjesh barbare ishin malet e Epirit, Thesalisë,
Maqedonisë Perëndimore dhe Dalmacisë. Në 535, ushtritë e
Perandorit Bizantin Justinian pushtuan Ilirinë dhe Moesinë
dhe dëbuan gotët, lombardët dhe gepidët nga trojet ilire.
Por 100 vite më vonë, perandor Herakli i II-të ftoi fiset
gjysëm të egra të ?sorbianëve? (srbi, serbët) dhe
?khrobates? (hrvati, kroatët) nga Kiskarpathia, të cilët të
udhëhequr nga prijësit e tyre pushtuan territoret e
Silezisë së sotme dhe të Polonisë Jugore, vende që ishin
braktisur nga vandalët gjermanë dhe ostrogotët. Perandori
bizantin i vendosi sllavët edhe në Ballkanin Perëndimor si
mbrojtës të Konstandinopojës nga avarët.
Pas kesaj, serbët, kroatët dhe fise te tjera sllave, shumë
shpejt dyndën Moesinë, Trakën, Maqedoninë dhe Greqinë,
ndërsa sulmuan edhe Kretën. Megjithatë bizantinët arritën
t?i nënshtrojnë ata. Pas kësaj bullgaret (bolgars,
volgars), një rracë e krijuar nga miksja e turqëve altaikë
dhe racës urgike të bashkëkohësve të tyre mordovinë dhe
çuvashevë në Rusinë Veriore, arritën të nënshtrojnë serbët
në fund të shekullit të nëntë. Cari i tyre, Simoni i Madh
(893 ? 927), i konvertuar në krishterimin ortodoks, e
zgjeroi mbretërinë e tij nga malet karpate deri në detin
Adriatik, duke përfshirë këtu Shqipërinë, Kosovën, Sërbinë
dhe Malin e Zi të ditëve tona.
Kjo perandori e re bullgare do të shkatërrohej në betejën e
Kleidonit në 1014 nga perandori Bizantin Basili i II, i
cili urdhëroi masakrimin e 10.000 bullgarëve të zënë robër
lufte, duke i qërruar nga sytë.
* * *
Kronikat Islamike të mesjetës të parët e shqiptarëve i kanë
identifikuar me fiset arabe të krishtera që emigruan në
zemër të Bizantit pas islamizimit të hershëm të Sirisë,
Palestinës, Jordanisë dhe Hixhazit. Shkrimtarët e hershëm
arabë të periudhës klasike islame i njihnin shumë mirë
ndarjet gjeografike të Ptolemeut të Aleksandrisë, i cili
fiset ilire ?Albanoi? i përshkruante si banorë agresivë që
jetojnë ndërmjet Dyrrahut-Roman dhe Albanopolisit.
Muslimanët e Andaluzisë (në Spanjën pas-vandalike) gjatë
shekullit të nëntë, dhe Siçilisë, i njihnin shumë mirë edhe
sakalibët apo sllavët, të cilët si skllevër militantë dhe
aleat të avarëve pushtuan pjesen ilirike të Ballkanit në
shekullin e shtatë të erës sonë.
Sllavët nomadë dhe fiset e sllavizuara kroate sëbashku me
serbët, i detyruan barinjtë shqiptarë të braktisin vendet e
tyre antike në Arbanon, në veri të Liqenit Ohër. Si pasojë
fiset shqiptare u fortifikuan në kodrat e Ilirisë
jug-perëndimore. Mundësia ekziston që disa arabë të
krishterë të kenë emigruar nga Siria dhe jetuar në Maqedoni
gjatë shekullit të shtatë të erës sonë. Këta arabë duhet
t?iu jenë bashkangjitur shqiptarëve në ngujimet e tyre në
Epir, Thesali dhe Shqipërinë e sipërme. Burimet bizantine
të kohës, konfirmojnë se fisi i krishtërizuar arab i Banu
Ghasanëve (ghasanidëve) i udhëhequr nga Xhabal bin Al-Ahyan
i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria pas marrjes së
Sirisë nga muslimanët dhe u prit nga Perandori Kostandin II
në Maqedoni. Disa historianë kanë spekulluar se Perandori
Nikoforus i I që sundoi në Kostandinopojë ndërmjet viteve
802 dhe 811, të ishte vetë pasardhës i Xhabalit, të fundit
të fisit të ghasanidëve.
Gjatë periudhës së halifit të famshëm abasid, Harun
al-Rashid në Bagdad, edhe shkollarët më seriozë arabë
besonin se arnautët e Shqipërisë ishin arabë ghasanidë nga
Siria apo berberë nga Afrika Veriore, të cilët ?të vërbuar
nga xhahiliteti para-islamik? u kthyen në të krishterë. Ata
kaluan detin Mesdhe dhe u vendosën në tokën e romakëve.
Pas rënies se shtetit islamik të Siçilisë, shumë muslimanë
arabë dhe berberë, rrefugjatë të luftës, kaluan detin e
ngushtë të Adriatikut dhe gjetën strehim në Shqipëri via
Raguzes (Dubrovnikut). Sesa është numri i të shpëtuarve nga
masakra fetare kundër muslimanëve të shpërngulur nga qyteti
Pulian i Lucerës (A.D. 1300) të cilët për të shpëtuar nga
shpata e krishterë, gjetën strehim në malet e Shqipërisë
është subjekt i hapur ndaj debatit. Megjithatë disa nga të
arratisurit muslimanë nga ?safe heaven-i? (zona e sigurisë)
mesjetare të Lucerës arritën të vendosen dhe strehoen në
republikën e pavarur të Raguzës, e cila në të kaluarën
kishte patur marrëdhenie mjaft të mira tregtare me Siçilinë
Islamike. Nëse gjenerata e tretë e këtyre rrefugjatësh
muslimanë nga Siçilia dhe Pulia arriti të mbijetojnë si
muslimane apo kripto-muslimane në malet shqiptare, ata do
të kenë qënë në mesin e atyre shqiptarësh që pritën me
entuziazëm ardhjen e trupave turke të udhëhequra nga Jakut
Pasha dhe nga Firouz hoxha, në kryeqytetin shqiptar të
Krujës (Akça Hisar) në 1396.
Shqipëria e vjetër e madhe, e kohëve të mesjetës ndahej në
dy grupe linguistike kryesore: në Gegërinë dhe Toskërinë,
ndërsa banorët e tyre njiheshin si gegë dhe toskë. Emri i
të parëve i përket shqiptarëve të veriut të Shqipërisë,
ndërsa i dyti jugorëve. Gegët janë malësorë që jetojnë në
zonat e Shkodrës, në Kosovë, në Dibër dhe në kryeqytetin e
Maqedonisë në Uskub (Shkup). Ata ndoshta janë, pasardhës të
fiseve ilire të Penestit dhe Linkestit. Disa nga fiset gege
të Mirditës, Grudës, Kelmendit dhe Kastratit janë katolikë
sipërfaqësorë. Megjithatë shumica e gegëve nisën të
pranojnë islamin në mënyrë graduale pas shekullit të 15të.
Gegët muslimanë dhe të krishterë kanë një traditë të gjatë
hakmarrjesh me rituale të vjetra që kërkojnë gjak për çdo
të vrarë, për rrëmbim femre apo qoftë edhe fyerje.
Gjakmarrja (në mesin e gegëve) është e sanksionuar nga
ligji para-islamik i Lekë Dukagjinit i njohur si ?Ligji i
Vjetër.? Sipas ligjit të Lekës, burri shqiptar është
totalisht i përgjegjshëm për sigurinë e miqve te tij. Dhe
vrasësi, i cili e kryen këtë akt në mbrojtje të nderit,
sipas Ligjit te Vjetër nuk mund të shihet si vrasësi që e
nis gjakësinë. Gjakësori, apo vrasësi, zakonisht
penalizohet duke i?a djegur shtëpinë.

Ne fillimet e shekullit të 20të më shumë se 75% e gegëve
shqiptarë ishin muslimanë synitë, ndërsa rreth 10% e tyre
ishin ndjekës të kultit të dervishëve bektashianë. Toskët e
jugut të Shqipërisë kanë jetuar në zonat pranë Janinës
(Epiri i Vjeter) dhe Prevezë, dhe në zonat pranë Përmetit.
Në shekullin e 14të, mercenarët shqiptarë në shërbim të
pronarëve të tyre latinë, emigruan drejt Greqisë për në
Epir dhe infiltruan deri në Thesali, More dhe në shumë
ishuj të Egjeut, ku u vendosën dhe themeluan një numër
kolonishë.
Këto koloni shqiptarësh të cilat u helenizuan në mënyrë të
ndjeshme gëzonin privilegje speciale nga turqit. Megjithatë
shumë prej tyre migruan drejt Pulias, Kalabrisë dhe
Siçilisë, ku ju bashkuan katolikëve të egër arbëreshë, që u
larguan nga Shqipëria e Mesme pas rënies së rebelimit të
Skënderbeut. Pas kësaj shumica e toskëve, u konvertuan në
Islam në fillimet e shekullit të 15të. Megjithatë shumica e
tyre, islamin e pranoi shumë kohë përpara pushtimit turk të
Shqipërisë së poshtme.
Në Evropën mesjetarë të krishterë, ndërrimi i fesë nuk
ishte ndonjë problem i madh teologjik për shumicën e
njerëzve të thjeshtë, të cilët islamin dhe krishtërimin nuk
i trajtonin si dy religjione të kundërta në doktrinë. Për
masat e krishterizuara të Evropës, islami dhe krishtërimi,
ashtu si edhe ortodoksia dhe katoliçizmi, apo më vonë
katoliçizmi dhe protestantizmi, shiheshin më shumë si dy
sisteme të ndryshme ritesh fetare. Për më tepër
popullariteti i para-manikeanizmit dhe ?herezive? semi-të
krishtera të cilat lindën dhe rrezatuan në ballkan, dhe
inspiruan shumë herezi të fuqishme në Perëndim kanë qënë
një faktor i mos marrjes seriozisht të krishtërimit në
Ballkan. Katharët [paraardhës të albigenzianëve] dhe
paterensët ishin mjaft të përhapur në tokat e mesdheut
ndërmjet maleve pirenej dhe rodope. Nga gjithë këto lëvizje
fetare të mesjetës evropjane, nuk shpëtoi as Shqipëria. Një
herezi shumë e njohur në Shqipëri ka qënë sekti i
bogumilëve (theofilët) dhe babunëve. Nga radhët e këtyre
heretikësh, dolën shumë shqiptarë të cilët i?u
bashkangjitën disidentëve ballkanas që nuk pranonin të
njohin autoritetin e peshkopeve katolikë dhe patriarkëve
ortodoksë. Për më tepër, malet e Shqipërise ishin vendi më
ideal për strehimin e të krishterëve disidentë që
strehoeshin aty, për t?i shpëtuar dënimit të inkuizitorëve
të Papës që i dënonin në zjarr. Për t?u përballur me
disidencën e madhe në Shqipëri, urdhëri shpirtëror i
franceskanëve dhe ndjekësit e Joakimit të Florës nga
Kalabria- ku të fundit ishin të pabindur ndaj Papës Xhoni
XXII ? ndërtuan komunat e tyre në malet e Shqipërisë. Malet
e Shqipërisë ishin një vend ideal për të strehuar mistikët
dhe disidentët e kohërave të hershme.
* * *
Historia e lashtë e Shqipërisë ka marrë gjurmë të thella
nga përhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishës
Ortodokse dhe Katolike). Sipas tekstit të Testamentit të
Ri (Romanët 15:19), Shën Pali fenë e re, apo Krishtërimin
që ai krijoi, e predikoi në Durrachium (Durrës). Qytetet e
Shkodrës (Scodra), Vlorës (Aulon, Avlona), dhe Prevezës
(Nikopolis) u kthyen në dioqeza të peshkopëve ilirë.
Megjithatë, ilirët në përgjithësi kanë qënë shumë armiqësor
ndaj krishtërimit, dhe perandorët me origjinë dalmate, si
Deciusi dhe Diokleciani persekutuan në formë shumë brutale
ndjekësit e Palit. Në vitin 311 A.D., ?emri krishtërim u
zhduk? nga Epiri dhe Dalmacia.
Megjithatë, pas shpalljes së krishterimit si fe shtetërore
të romakëve nga Kostandini, peshkopët katolikë ndërtuan
kishat e tyre në Praevlis (Shqipërine e sipërme) dhe
Maqedoni. Shën Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i
Stridonit, përktheu në latinisht, shkrimin e krishterë nga
greqishtja.
Megjithatë shekulli i 9të, që u shoqërua me pushtimet
shkatërruese të Evropës nga avarët dhe sllavët, do bënte
Shqipërinë pre të pushtimit nga bullgarët turq, të cilët
ishin sllavizuar dhe krishtërizuar në 865. Hani i bullgar,
Samueli, Shqipërinë e pushtoi 26 herë, por në 1018,
Perandori Vasili II ?Bullgar Vrasesi?, i mundi ata dhe
riforcoi pushtetin bizantin në Ballkan. Në kohën e
pushtimit bullgar, shqiptarët katolikë u gjetën të
çoroditur nga lufta teologjike që Papa Nikolla I zhvilloi
me patriarkun Fotius. Dhe kur devijimi lindor arriti më në
fund të ndajë krishtërimin paulian në kishat greke dhe
romake (1054), të krishterët shqiptarë të Praevalisit u
deklaruan katolikë, ndërsa kushërinjtë tyre në Epir
qëndruan nën autoritetin fetar të Patriarkanës Greke.

* * *
Islami u përhap në Evropën jug ? lindore mbi bazën e
pasioneve gjeniale fetare, të cilat prodhuan një kulturë
vibrante dhe të fuqishme të stimuluar nga shpirti pushtues
i osmanllive. Në vitet 1330 feudalët e vegjël franko ?
bizantinë të ishujve të Egjeut u kthyhen në vasalë të
emirëve turq, ndërsa mercenarët katalanë nga Aragona
bashkëpunonin ngushtë me çlirimtarët muslimanë në More
(Peleponez).
Në fillimet e shekullit të 15te kur disa mijëra fukarenjë
bizantinë, detarë dhe anije-ndërtues nga Kreta dhe
Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan në emiratet muslimane
të Azisë së Vogël, ku ata pranuan Islamin, këta të fundit
të udhëhequr nga detarët turq, sulmuan kolonitë e
venedikut. Në këtë periudhë një numër i madh skllevërish
dhe bujkërobërish të shtypur bizantinë migruan drejt tokave
muslimane, në numra kaq të mëdhenjë saqë shumë territore të
Thesalisë dhe Trakës u ç?populluan tërësisht në fundet e
viteve 1340, ndërsa shumë feudalë të vegjël dhe kryetarë
fisesh, pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim
teologjik. Në të njëjtën kohë, perandori bizantin
Andronikusi i III, i bënte homazhe emirit Umur të Ajdinit
dhe pranoi të njohë shtetin e tij islamik si fuqinë
superiore të rajonit. Ndërsa perandori Vasilius që i
paguante taksa vjetore emirit Umur, i dhuroi kolonizatorit
musliman ishullin e Kios si dhuratë. Më vonë, emiri Umur do
të ftohej nga perandori Andronikus III dhe Xhon
Kantakuzenoi që të ndërhyjë ushtarakisht në tokat e tyre
vasale të krishtera, që ishin përçarë nga lufta civile.
Pjesa më e mirë e parisë së krishterë evropjane e kishte
për zakon që kur kishte konflikte me shtetet e tjera të
krishtera, të ftojë muslimanët turq për ndihmë. Sigimondo
Pandolfo Malateste (1417-1468) për shembull, udhëheqësi i
Riminit në Itali, i dërgoi një letër të shkruar nga
këshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio sulltan
Mehmetit II ?Fatihut?, ku e ftonte të fundit të pushtojë
Romën. Ai i bashkangjiti letrës së tij edhe një hartë mjaft
të detajuar të Italisë. Në Prill të vitit 1486, Boccolino
Guzzoni (Gazonio), që pushtoi qytetin Papal të Osimos pranë
Ankonës i dërgoi një letër sulltanit të cilit i propozonte
të ndërtojnë një koalicion të përbashkët kundër
shtetit-kishë. Ndërsa kur marinsat muslimanë pushtuan
portin e Otrantos në Itali duke u lëshuar nga Durrësi,
banorët katolikë të Pikenos shprehen gadishmërinë e tyre që
të pranojnë fenë dhe mbikqyrjen e ?Turkut të Madh? (Grand
Turco).

Historia e shqiptarëve është një nga paradokset më të mëdha
në kronikat e qytetërimit europian. Milleniumi i kotësisë
morri fund për shqiptarët, pas ndërhyrjes turke në Ballkan.
Në shekullin e 16të, Shqipëria sëbashku me Bosnjen dhe
Maqedoninë, përfaqësonin kufijtë më të rëndësishëm të
Halifatit Osman i cili zhvillonte anti-kryqëzatë kundër
Kishës Militante. Brigjet e Adriatikut ishin tokat që i
ofronin osmanëve strategjinë më të mirë të mbrojtjes kundër
papëve dhe kryqtarëve. Megjithatë dalja e Shqipërisë
Muslimane si baza kryesore e turqve në strategjinë osmane
për supremaci ngelet e paqartë nëse dikush kërkon të bëj
një vlerësim sa më objektiv. Shqipëria ka qënë një pjesë e
qytetërimit Islam, ku rezistenca e fiseve muslimane
shqiptare ndaj autoritetit qëndror, mundësonte krijimin e
një administrate autonome. Evolucioni i Shqipërisë katoliko
? romane nga një shtet klient i Republikës së Venedikut në
një shtet Islam, do të ndryshonte elitën dhe popullin
shqiptar në mënyrë radikale.
Bullgarët dhe serbët pushtues, supremacinë e tyre në
ish-Ilirinë bizantine e ndërtuan vetëm me forcën e armëve.
Dhe kjo bëhej në një kohë kur shqiptarët kundërshtonin
sllavizimin e egër dhe e kundërsulmonin atë. Nga shekulli i
11të deri në të 15-tin, tokat veri-lindore të arbëreshëve
mesjetarë qëndruan nën pushtimin e feudalëve serbë të Zetës
dhe Rashës, të cilët zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqipëri
papushim, deri në momentet e rënies së Mbretërisë Serbe në
gjysmën e dytë të shekullit të 14të. Pushteti serb mbi
feudin e Deçanit në vitin 1330, dhe gjithashtu historitë e
manastireve Ortodokse të Shën Mihalit dhe Gabrielit në
Prizren (nga 1348 deri më 1353) tregojnë në mënyrë të qartë
prezencën masive të popullsisë shqiptare në të gjithë
fshatrat e Maqedonisë perëndimore, Kosovë dhe Metohi.
Shqiptarët e kësaj kohe ishin barinjë, mercenarë dhe
bujqër. Nën tiraninë serbe, shqiptarët romano ? katolikë
dhe të krishterë ortodoks të ritit grek, u pagëzuan me
dhunë në kishën serbe, të themeluar gjatë rregjimit shtypës
të Stefan Dushanit. Sipas ligjit të tij ?drakonian?, vetëm
kisha serbe ishte e krishterë ?e vërtetë,? ndërsa të gjitha
fetë e tjera ishin të ndaluara. Ata që refuzonin të
vaftisen nga priftërinjtë serbë, damkoseshin në fytyrë me
hekur të nxehtë, dëboheshin, dhe pasuritë e tyre
konfiskoheshin nga Cari Serb. Shumë feudalë katolikë
shqiptarë dhe njerëzit e tyre që i rezistuan politikës së
serbizimit ekzekutoheshin.
Përpara pushtimit të Shqipërisë nga serbët, ushtarët
aventurierë normanë ishin ata që dominuan zonat e
Adriatikut. Ata pushtuan Siçilinë muslimane dhe jugun e
Italisë duke ndihmuar papën dhe princat lombardezë të
rimarrin Pulian dhe Kalabrinë. Në vitin 1078, peshkopi i
Devollit (Diabolis) në Shqipërinë qëndrore thirri trupat
normane nga Italia që të mbeshtesin romanët katolikë vendas
kundër bizantinëve. Normanët erdhën në Shqipëri me
mercenarë muslimanë nga Siçilia dhe me një kontingjent të
vogël bullgarësh dhe grekësh, të udhehëqur nga Nikofor
Vasilikusi. Megjithatë kjo ushtri multi-etnike dhe
multi-fetare do të mundej nga autokrati Aleks Komneni në
1079. Gjatë kësaj lufte, ushtria bizantine u mbështet nga
muslimanët selxhukë të sulltan Sulejmanit dhe nga trupat
mercenare turke. Ushtarët muslimanë maqedonas ishin turq të
marrë si pengje lufte dhe burgosur nga Joan Komneni gjatë
luftës selxhuko-bizantine në Azinë e Vogël.
Megjithatë, pas dy vjetësh normanët të udhëhequr nga Robert
Guiskardi (?Robert Dinaku?) dhe biri i tij Boemundi, u
kthyen në Shqipëri nga Otrantoja dhe morrën Durrësin dhe
Vlorën (Avlona). Disa muaj më vonë normanët pushtuan pa
shumë rezistencë Shkupin dhe Ohrin. Perandor Aleksi, i
shtangur përpara humbjeve në Shqipëri kërkoi nga sulltani
selxhuk Sulejmani, ndihmë urgjente. Udhëheqësi musliman i
Rumit (Konjës) i dërgoi atij 7.000 luftëtarë me
eksperiencë, të udhëhequr nga Kamir-khani (Kamires).
Ushtria e re bizantine e udhëhequr personalisht nga
autokrati Aleksis dhe aleatët e tij muslimanë, sulmuan
normanët pranë Larisës, në Jug të Maqedonisë. Megjithëkëtë,
trupat e Beomundit i rezistuan forcës së sulmit bizantin,
turqve muslimanë dhe shigjetarëve oguzë, dhe arritën të
mbijetojnë.
Pas rënies së pushtetit bizantin, normanët ndërtuan
mbretërinë e tyre në Shqipëri, e cila shkonte nga Durrësi
deri në lumin Vardar, ku fiset nomade turke të peçenegëve
dhe oguzet (Ög Öz) fushonin gjatë verës. Këta kalorës nga
Stepat Kipçake, e kishin për zakon të kalojnë lumin e
Danubit pranë Dobruzhës dhe plaçkisin nëpër Ballkan deri në
perëndim të liqenit Ohër.
Gjatë dy shekujve në fjalë, portet shqiptare të Durrësit
dhe Vlorës ishin kthyer në dyert e kryqtarëve perëndimorë
për në Outremer via Egnatia (për në rrugën Egnatia). Gjatë
kryqëzates së katërt (1202 ? 1204), disa nga Militae
Christi (militantët e Krishtit) perëndimorë, ku shumica
ishin hospitallers (nga urdhëri i Shen Xhonit) dhe
templarë, pushtuan Shqipërinë, përpara se të nisin
grabitjet dhe gjurullditë në Kostandinopojë. Kryqtarët,
Shqipërinë e bënë pjesë të mbretërisë së tyre latine që
udhëhiqej nga Baldvini i Flandersit. Çfarë ne dimë rreth
popullsisë shqiptare të kësaj kohe është shumë pak. Kjo
vjen si pasojë e mospërzjerjes së shqiptarëve në luftën për
pushtet mes dukeve franko ? normanë dhe venecianëve. Por
gjatë kësaj kohe, i vetmi entitet i njohur, dhe gjysëm i
pavarur i Shqipërisë ishte Kruja, ku feudali i saj i
quajtur Progon kishte nën pushtet një kështjellë të vogël.
Në 1208, nipi i tij Dimitri, kundërshtoi pushtetin serb të
Despotatit të Zetës që udhëhiqej nga ?Prinic i Madh?
Gjergji, dhe venedikasit që kontrollonin mjaft pjesë të
Adriatikut.
Kur kryqtarët perëndimorë vendosën pushtetin e tyre në
Kostandinopojë, princi i Komnenëve, Mihali I u tërhoq për
në Shqipëri, ku forcat e tija besnike ishin në gjendje të
dëbojnë venedikasit nga shumë pjesë të Adriatikut. Në
Janinë ai deklaroi formimin e Despotatit të pamvarur të
Epirit, që shtrihej deri në Shkodër. Pas vdekjes së tij në
1215, Theodhor Ëngjëlli dhe më vonë djali i Mihal
Komnenusi, Mihali II Paleologus (1230 ? 1267), restoruan në
Shqipëri supremitetin e Kishës Ortodokse. Në 1258, Mihali
II vajzën e tij, Helenën i?a dha për grua Manfredit,
mbretit të Hohenstaufen dhe të dy Siçilive. Paja e Helenës
përmbante tokat shqiptare që shkonin nga Korfuzi deri në
Berat. Tetë vjetë më vonë, pas vdekjes së dhunshme të
Manfredit, Shqipëria kaloi në duart e Çarlit I të d?Anjou-t
(Angjevin) nga Burgundi. Në 1274, 19 kryetarë fisesh
shqiptare nga Shqipëria e mesme e njohën atë si mbret.
Kurse Epiri i kaloi dy udhëheqësve të fundit të Komnenëve,
Nikoforit (1267-93), dhe më pas të birit të tij Thomasit
(1293-1318), i cili u vra nga djali i motres së tij,
Nikolaus Orsini. Më vonë edhe Nikolausi, u vra nga vëllai i
tij Xhoni, i cili më pas u helmua nga gruaja e tij, Anna
Paleologu, nëna e Nikoforit II (i cili u vra gjatë
pushtimit të Shqipërisë së veriut, në 1358).
Karli i I i angjevinëve, u trashëgua nga biri i tij
invalid, Karlsi II, i cili urdhëroi në vitin 1300 dëbimin e
muslimanëve siçilian për në qytetin e Pulias, në Luçera.
Karli i II, mbretërinë e Shqipërisë i?a dhuroi djalit të
tij, Filipit, Dukës së Tarantos. Pas vdekjes së tij më
1333, Shqipëria u udhëhoq nga vëllai i Filipit, Xhoni i
Gravinës, dhe dy vjet më pas nga djali i Xhonit, Karli, i
cili u var në Aversa, më 1347 nga kushëriri i tij Luisi,
mbreti i Hungarisë. Ndërsa në 1368, udhëheqësi i ri
angjevin, Filipi i II u zëvendësua nga klani shqiptar i
Topiajve. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata,
një feudal shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata pushtoi
gjithashtu edhe shtetin frank të Thesalisë. Në 1380 dhe
1382, despoti serb i Janinës, kërkoi ndihmë nga trupat
muslimane turke që të mposhtë bandat e Gjin Bua Shpatës. Në
1381 dhe 1384, feudalët latinë të Artës kerkuan mbrojtjen
turke, ndaj klanit pushtues të zenebishtëve nga
Gjirokastra. Mercenarët turq, pasi i thyen kaçakët
shqiptarë, vendosën rregull në Epir më pas. Por në
Shqipërinë e Mesme, vasalët e angjevinëve krijuan tre
despotate të vogla shqiptare të udhëhequra nga klanet e
Muzakës nga Berati (1280-1389), Topiajt nga Durrësi
(1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush
Topia u martua me vajzën e padëgjueshme të Robertit,
mbretit angjevin të Napolit. Disa kohë më vonë, mbreti
Robert që ishte armiqësuar me Tanushin, e vrau atë me
gjithë të shoqen. Në 1385, djali i tyre, Karlo Topia i
kërkoi sulltan Muratit I ndihmë ushtarake kundër kushëririt
të tij Gjergji Balshës II. Sulltani osman i dërgoi Karlos
40.000 jeniçerë nga Maqedonia, të cilët mposhtën ushtrinë e
Balshës së II në betejën e Savra-së, pranë lumit Vjosë, në
18 shtator 1385. Gjergji Balsha u vra në këtë betejë
gjithashtu, ndërsa mundohej të arratiset nga beteja.
Analistët osmanë, këtë betejë e kanë përshkruar si
?ekspeditën në Karli-ili? (në tokat e Karlit).
Pas shkatërrimit të Serbisë, feudalët veriorë shqiptarë si
Balshajt, Topiajt, Dushmanët, Spanajt dhe Dukagjinët u
shfaqën si udhëheqës të pamvarur të Shqipërisë. Vetëm
kosovarët vazhduan të qëndrojnë të shtypur nën tiraninë
serbe deri në vitin 1455. Por pas këtij viti, trupat turke
do t?i çlirojnë të fundmit nga regjimi shtypës i princit
Brankoviç.

Shqiptarët modernë, veten e tyre e thërrasin shqiptarë që
do të thotë ?njerëz të tokës së shqiponjave.? Emblemën e
vjetër bizantine, të shqiponjës me dy kokë ? e cila për
bizantinët simbolizon bashkimin e perandorisë së perëndimit
dhe lindjes romake ? ata e kanë adoptuar si shenjë të
emblemës së luftës. Megjithatë, një shqiptar nga Tetova i
tha shkruesit të këtij artikulli se shqiponja me dy kokë
dhe fusha e kuqe në të ka tjetër kuptim për shqiptarët, i
cili është: ?Shqiponja shqiptare është vigjilente kundrejt
rreziqeve të Lindjes dhe Perëndimit.?
Në gjuhën shqipe, fjala I-liria nënkupton ?liri.? Shumica e
shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë, Çamëri (Janinë),
Maqedoninë perëndimore dhe në jug të Malit të Zi e pranuan
Islamin kur krishtërimi evropjan hyri në kohët e Rilindjes
dhe Reformimit. Proçesi i islamizimit të Ballkanit, ashtu
si edhe proçesi i krishtërizimit të Evropës Veriore ka qënë
gradual dhe i ndarë në shume faza, por padyshim shumë më
pak i dhunshëm sesa konvertimi i polakëve dhe hungarezëve
në katoliçizmin roman apo i bullgarëve dhe serbëve në
Ortodoksinë Greke.
Klisheja e dashur serbe që islamizimin e shqiptarërve e
portretizon si një ?turkizim / islamizim të dhunshëm? është
aq jo-korrekte historikisht, sa janë edhe pretendimet e
Elie Uiesels-it për përdorimin e dhomave të gazit mbytës
nga SS-ët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Duke njohur
racizmin ksenofobik dhe shpirtin luftëtar të shqiptarit,
krenarinë, dhe në të njëjtën kohë rezistencën konstante të
shqiptarëve kundër pushtuesve nga perëndimi, jugu, lindja
dhe veriu, është mjaft e vështirë të besohet që Islami, që
sot përbën pjesën më të rëndësishme të nacionalizmit
shqiptar, të jetë imponuar mbi këtë komb të lashtë dhe
krenar, të racës ariane në Evropë nga turqit. Askush nuk i
detyron dot shqiptarët të besojnë atë që ata e mohojnë.
Komunistët fanatikë u munduan për 45 vjet t?i çislamizojnë
shqiptarët. Megjithatë, sot ata falen sërisht në xhamitë e
reja që rindërtuan pas komunizmit. Rebelët shqiptarë shpesh
i kanë rezistuar regjimit të korruptuar dhe brutal të
feudalëve turq, por një gjë të tillë nuk e kanë bërë kurrë
kundër fesë së turkut. Për ironi, në shekullin e 19të, kur
padishahu dekadent, sulltan Mahmud i II deklaroi politikën
e tij të ?Tanizmatit? (Reformimit), ishin shqiptarët
muslimanë dhe boshnjakët ata që u çuan në luftë kundër
?otomanizmit,? krijuan shtetet e tyre islamike dhe
deklaruan xhihad kundër ?turqve të rrezikshem që tradhëtuan
mënyrën islamike të jetës.?
Muslimanët shqiptarë janë krenarë që janë evropianë, arianë
në origjinë dhe muslimanë. Me simbolin e shqiponjës së tyre
të zezë me dy kokë, ata shohin me admirim nga Orienti
Islamik dhe Perëndimi Evropjan, megjithëse në zemrat e tyre
ata kurrë nuk i janë nënshtruar diktatit të turqve apo
skemave të perëndimit.
Data preçize e konvertimit masiv në Islam në Shqipëri dhe
Maqedoni është e debatueshme. Megjithatë raportet e
dioqezes së Durrësit dërguar nga peshkopët shqiptarë papëve
dhe zyrës së Congregatio de Propaganda Fide (qendrës së
propagandës së Fesë, në Vatikan) na lejojnë të arrijmë në
një datë të përafert të islamizimit të shqiptarëve. Burimet
tregojnë se konvertët më të hershëm shqiptarë në Islam kanë
origjinuar nga mesi i kryetarëve të fiseve dhe të masave të
shtypura të shoqërise shqiptare, të cilët nëpërmjet
konvertimit aspironin të përmirësojnë gjendjen e tyre
shpirtërore dhe sociale.
Shumica e shqiptarëve të Tivarit që nuk emigruan në Itali
dhe në Austri, pranuan Islamin. Kur konvertimi në Islam u
shtua, kishat e braktisura nisën të kthehen në xhami. Në
vitin 1610, për një mijë katolikë romanë vetëm dy katedrale
shërbenin si faltore. Në po të njëjtin vit, i dërguari i
papës, Marino Bizzi shkruante se përballë klerit të fjetur
dhe injorant katolik, përhapja e Islamit në Shqipëri bëhej
në një modë të gjallë dhe entuziaste ?nga hoxhallarë të
zellshëm dhe dervishlerë të hijshëm.? Vetëm klanet e
Mirditës dhe Kelmendit ju përmbajtën në mënyrë fanatike
katoliçizmit rural romak, dhe këtë e bënë falë lehtësirave
që osmanët i kishin dhënë fiseve të tyre duke i konsideruar
?njerëz të mbrojtur.? Përveç klaneve të mësipërme në
krishtërim greko ? ortodoks qëndruan edhe disa fise toske
nga jugu i Shqipërisë. Megjithatë, konvertimi masiv i
shqiptarëve në Islam mendohet të ketë patur dimensione
masive ndërmjet viteve 1620 dhe 1650. Brenda këtyre tre
dekadash, rreth 300.000 shqiptarë katolikë romanë, pranuan
Islamin.
Me rënien e mbretërisë serbe dhe disintegrimin e
Perandorisë Bizantine në mesin e shekullit të 14të,
malësorët shqiptarë rimorrën tokat e tyre të humbura të
Ilirisë, Maqedonisë dhe Epirit. Në dekadën e parë të
shekullit të 14të, kur presioni sllav dhe bullgar ishte i
madh, klanet shqiptare u shpërndanë në Boetia, Atikë,
Thesali dhe Moreun (Peleponez) grek, ku shqiptarët u
përballën me baronët franko ? normanë dhe përgatitën këto
territore për islamizimin e ardhshëm. Pas rrënimit të
Kostandinopojës nga kryqtarët në 1204, fuedalët e vegjël
shqiptarë dhe kryepleqtë e tyre, tokat e Ilirisë Jugore që
tashmë i?a kishin marrë ?grekërve,? i ndanë ndërmjet tyre
dhe i tranformuan në zona të lira. Duke luftuar mes njëri
tjetrit dhe rezistuar pushtimit serb, mini-shtetet feudale
shqiptare furnizuan me mercenarë të ashpër fuqite
regjionale latine, të cilat luftonin për supremaci në
rrugët tregtare të Adriatikut që çonin drejt Afrikës
Veriore Muslimane (Magrib) dhe në Levant. Toskët jugorë e
kanë patur zakon të njohin formalisht perandorët bizantinë
si sunduesit e tyre, ndërsa gegët katolikë favorizonin
pushtetin e dukëve franko ? normanë, venecianë dhe Papët e
Romës. Megjithatë në vitin 1417, sulltan Mehmeti I, shtetin
e tij islamik e shtriu mbi të gjitha territoret shqiptare,
duke e transformuar Shqipërinë e Jugut dhe Epirin në një
Sanxhak të ri të quajtur Arvanit-ili (toka e arnautëve) me
Argjirokastrën (Gjirokastrën) si kryeqytet

Gjenerata e parë e feudalëve të vegjël shqiptarë mbajti
fenë e krishterë, ndërsa shumica e bijve të tyre u kthyen
në muslimanë. Sulltanët turq, nuk i detyruan asnjëherë
shqiptarët që të kthehen në Islam. Në të kundërt, peshkopët
katolikë dhe patriarkët ortodoksë morrën timare të majme
nga sulltani, ndërsa fiset e armatosura të krishtera
shërbenin në ushtrinë osmane. Ushtarët e krishterë nuk
paguanin taksa ndaj qeverisë, dhe për më tepër paguheshin
shumë mire nga autoritetet muslimane. Fisi luftëtar katolik
i kelmendëve paguante vetëm 1.000 akçe taksa pranë
sanxhakbeut, ndërsa përjashtohej nga pagimi i taksave të
ushr-it dhe avarid-i divanit (taksë shtetërore), pasi
konsideroheshin mbrojtës të rrugëve strategjike.
Gjatë periudhës së Muratit të II, Shqipëria u kthye në një
pjesë integrale të shtetit osman. Megjithatë në këtë kohë
disa kryetarë fisesh katolike të Shqipërisë Perëndimore
vazhdonin të bashkëpunojnë akoma me Republikën e Venedikut
dhe Mbretërinë e Napolit. Kur ju jepej mundësia, të fundit,
grabisnin qytetet muslimane. Kryetarët e fiseve katolike
ishin të pakënaqur me sistemin e timareve dhe dobësimin e
feudeve të tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme të arianitëve
dhe kastriotëve ? fuqia e të cilëve kishte rënë nga ligjet
e sheriatit ? u rrebeluan kundër shtetit Islam. Por
rebelimi i tyre do të shtypej sërisht, ngaqë shumica e
shqiptarëve të krishterë timar-mbajtës nuk mbështeste
gjurullditë e tyre. Vetëm një bandë e vogël rebelesh e
udhëhequr nga Skënderbeu, që ishte mjaft mirë i armatosur
dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luftën deri më
1468. Ndërsa nëna e Skënderbeut ishte serbe, ai (Skënderi)
kishte studiuar në Stamboll. Pas vdekjes së tij,
pax-Ottomanica (paqja osmane) do të rivendosej në Shqipëri.
Një pjesë e shqiptarëve Islamin e pranuan si edhe
katoliçizmin roman apo ortodoksinë greke ? më parë - për
arsye të zakonshme. Por një pjesë e mirë e tyre, islamin e
pranoi si pasojë e fuqisë thirrëse të doktrinës Islame. Kur
flasim për përkatësitë fetare të popujve në Evropë, ne
duhet të kemi parasysh që shoqëritë mesjetare ishin
katolike, ortodokse apo muslimane, ngaqë mbretërit dhe
princat e kohës sundimin e tyre e kishin ngritur mbi këto
ide. Por agjenti më i fuqishëm i islamizimit në tokat e
dominuara osmane të Evropës Lindore nuk ishte as fuqia
fitimtare turke, as dekadenca e kishave të krishtera, por
puna misionare dhe stimuli i dervishëve dhe hoxhallarëve
Islam të cilët predikonin pa lodhje fjalët e Kuranit të
afërmve të tyre. Pas rënies së rebelimit të Skënderbeut,
autoritetet turke nuk i detyruan kurrë shqiptarët e
krishterë të pranojne Islamin, pasiqë siç dihet, sulltanët
osmanë nuk islamizuan dot as gratë e tyre serbe, bizantine
dhe perëndimore. Megjithatë në disa raste, të krishterët
shqiptarë, serbë, grekë dhe bullgarë, e kishin për adet që
vajzat e tyre ?t?ia japin me qera? feudalëve muslimanë
(derebejve) për një periudhë të caktuar kohe. Feudalët
muslimanë paguanin një shumë të caktuar parashë ndaj babës
që ?jepte me qera? të bijën.
Megjithatë në Britaninë e krishterë, bujkrobërit e
feudalëve britanikë ishin shumë herë më të degraduar në
marrëdhëniet seksuale, falë traditës së ?jus prima
noctae-s?, e cila i jepte feudalëve britanikë të drejtën të
përdhunojnë gjatë natës së parë të martesës, gratë e
bujkrobërve të tyre skocezë. Fisnikët aristokratik anglezë
nuk paguanin për këtë ?të drejtë? asgjë.
Gjatë kohës së sundimit të sulltan Bajazidit I,
administratorët muslimanë të sanxhakëve të Shqipërisë,
inaguruan një sistem të ri në mbajtjen e timareve. Lufta
shkatërruese e osmanëve me Tamerlanin në Anadoll, frenoi
ekspansionin e shpejtë të shtetit Islam në Evropë.
Megjithatë pas një stagnacioni ndërmjet viteve 1402 ? 1417,
nën udhëheqjen e Mehmetit të I, pushteti osman u shtri në
të gjithë Shqipërinë. Proçesi i shtrirjes së pushtetit
osman në Shqipëri ishte një proçes tepër i vështirë, pasi
në këtë vend që nga rënia e pushtetit të mbretërisë serbe,
nuk kishte ekzistuar ndonjë pushtet qendror. Kështu që
sulltanëve osmanë i duhej të krijojnë lidhje vëllazërore me
çdo feudal apo kryetar fisi shqiptar. Si pasojë disa
feudalë shqiptarë u caktuan kryetarë vilajetesh
(provincash), ndërsa të tjerë u emëruan si komandantë të
trupave të krishtera në ushtrinë osmane. Qendra e
Skënderbeut në Krujë, që u morr me 1478, u riemërua Akça
Hisar (Kështjella e Bardhë), dhe mbrojtësit e krishterë të
Lesh-it (Lezhës) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i
Shkodrës ju bashkua shtetit osman në 1479. Dy vite më vonë,
porti i Durrësit dhe kështjella të tjera të pushtuara nga
Venediku në brigjet e Adriatikut ju dorëzuan osmanëve. Si
përfundim, në vitin 1571 e gjithë Shqipëria do të bëhej
pjesë e shtetit osman.
Gjatë fushatës se sulltan Mehmetit të II kundër rebelëve të
Skënderbeut, në Shqipërinë qendrore, turqit ndërtuan
qytetin e madh të Elbasanit, i cili pas kësaj u kthye në
qendrën më të fuqishme të islamizimit në Shqipëri.
Arkitektët muslimanë ndërtuan qytete krejtësisht të reja në
Shqipëri, siç janë Tirana, Peqini apo Gjakova. Qindra ura
të reja që u ndërtuan në të gjithë vendin, lidhën zona që
më parë ishin pjesë të periferisë së dominimit venedikas
dhe dukëve normanë, me zemrën e qytetërimit islamik të
Azisë. Muslimanët e rinj shqiptarë, mbështetën në mënyrë të
vendosur urbanizimin dhe edukimin Islam, që nisi me
shtrirjen e Komonuelthit Osman mbi vendin e tyre. Hadim
Sulejman Effendija për shembull, një shqiptar nga një fshat
pranë Gjakovës, që pas pranimit të Islamit kishte bërë
karrierë si gjeneral i lartë i sulltanit në Stamboll,
ndërtoi një sistem të tijin edukativ, me të cilin
mbështeste nëpërmjet bursave shqiptarët e talentuar. Ai
ndërtoi në Gjakove një xhami të madhe, një medrese, shkollë
fillore, librari, pazar për publikun, banjo publike dhe një
kullë me sahat.
Sipas censusit osman të vitit 1520, në sanxhaqet e
Shqipërisë jetonin mbi 15.000 muslimanë, 2500 çifutë që
kishin ardhur nga Spanja e ri-krishtërizuar dhe Portugalia
dhe 495.000 te Krishtere. Ndërmjet viteve 1506 dhe 1520, në
Shqipëri jetonin 5.850 muslimanë turq, apo 1,01 përqind e
popullsisë totale të Shqiperisë. Timarmbajtësit turq, në
Shqipëri, nuk ishin më shumë se 800 vetë; dhe këta
ndaheshin në ushtarakë, imamë, ulema dhe familjet e tyre.
Një numër shumë i vogël syrgjynlerësh (turqish të dëbuar)
nga Konja, dhe disa jurukë nomadë nga Koxhaili, Sarukhani
dhe Janëku, mbronin rrugët strategjike pranë Dibres kundër
malësorëve të Shqipërisë së veriut.
Pothuajse të gjitha familjet çifute (rreth 528) që u dëbuan
nga Spanja pas rënies së Andaluzisë, u vendosën në Vlorë.
Në kohët në fjalë, shumica e muslimanë të kohës jetonin
nëpër qytete, siç ishin Elbasani, Berati (i quajtur nga
osmanët: ?Arnavud Beograd? apo Velarde) dhe Tirana. Në
vitin 1583, në Berat jetonin rreth 650 familje muslimane
dhe 400 familje të krishtera. Muslimanët dhe të krishterët
jetonin në mëhalla të veçanta. Në vitin 1520, në sanxhaqet
e Elbasanit, Ohrit, Vlorës dhe Shkodrës, jetonin rreth
3.000 familje fshatare muslimane. Muslimanët dhe të
krishterët fshatarë të Shqipërisë osmane mbrohehsin në
mënyrë të shkëlqyer nga ligji Islam, i cili ishte i ashpër
kundrejt abuzimeve të feudalëve.
Shqiptarët që arritën pozita të larta në shtetin osman janë
me qindra. Ndërmjet tyre kishte shumë vezirë të fuqishëm,
pranë Portës së Lartë siç ishin: Gedik Ahmedi, Davud-pasha,
Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmedi, Koxha Sinan Pasha, Lutfi
Pasha, Kara Muradi, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha,
dinastia e famshme e kryeministrave qyprillinjë (Koprulu)
dhe shumë të tjerë. Agallarët jeniçerë shqiptarë udhëhoqën
ushtrinë osmane gjatë fushatave në Hungari, Moldavi dhe
Persi. Ndërsa Jahja Bej Dukagjini shkruajti në Stambollin e
shekullit të 16të, poezitë më popullore të kohës.
Kontributi kulturor dhe ushtarak i shqiptarëve muslimanë në
qytetërimin Islam të mesjetës së vonshme nuk mundet të
injorohet kollaj. Islamizimi u solli shqiptarëve shkrimin
më gërma arabe, me të cilin arti i mrekullueshëm letrar
?Alxhamiado? (apo bejtexhizmi) shqiptar u shkrua.
Jeta e përditshme e Arnautllukut (Shqipërisë) nën pushtetin
e Portës së Lartë kishte tipare kozmopolite dhe qytetare.
Në shekullin e 16të, fshatarët shqiptarë, ashtu si edhe
shumë boshniakë dhe bullgarë, migruan drejt kasabave
(qytete të vogla) të ndërtuara nga urbanistët osmanë.
Urbanizimi islamik, edukimi dhe mundësitë e punësimit i
tërhoqën shqiptarët e varfër drejt Islamit, dhe nga fundi i
shekullit të 17të shumica e tyre braktisën kishat e
krishtera. Në kohët e rënies militare dhe politike të
Perandorisë Osmane, krishterimi në Shqiperi ishte reduktuar
në një fe provinciale të banorëve që jetonin në viset e
thella malore të vendit. Islamizimi i shqiptarëve ka
përparuar më shumë në qendrat qytetare shqiptare të
sanxhaqeve të Elbasanit, Shkodrës, Prizrenit, Vlorës,
Delvinës dhe Ohrit, sesa në viset e izoluara të Alpeve të
Shqipërisë. Në trevat e lashta të Maqedonisë, banorët
katolikë dhe ortodoksë shqiptar, Islamin e pranuan shumë më
herët sesa bujkrobërit vendas të feudalëve sllavë. E njëjta
gjë ndodhi edhe në Kosovë dhe Metohi, ku autoriteti i
Kishës Ortodokse Serbe ishte mjaft i fuqishëm, dhe
autonomia e saj njihej nga Shteti Islam, si autoriteti
shpirtëror i sllavëve të krishterë.
Pjeter Mazreku, një i dërguar me origjinë shqiptare i
Papës, që hetonte rënien rapide të katoliçizmit në
sanxhaqet e Prizrenit, Shkodrës, Shkupit dhe Vuçiternës,
raportonte në vitin 1624 se shumica e shqiptarëve në këto
zona ishin muslimanë. Raporti i tij, konfirmohet edhe në
vitin 1638 nga Gregori Bardhi, peshkopi i Tivarit. Në Pejë,
Gjakovë, Vuçiternë dhe Prishtinë, 90 perqind e qytetarëve
shqiptarë ishin muslimanë. Ndërsa në Janjeve, Novobërdë dhe
Trepçë numri i familjve muslimane ishte akoma më i vogel
sesa i atyre të krishtera. Shumë të krishterë shqiptarë dhe
serbë, emigruan nga Rumelia e islamizuar për në Itali apo
Hungari. Më tepër se 150.000 katoliks shqiptarë migruan për
në Pulia pas reniës së rrebelimit të Skënderbeut. Nga fundi
i shekullit të 17të, aristokracia shqiptare e Kosovës ishte
islamizuar pothuajse totalisht. I dërguari i Papës, Marino
Bizi që vizitoi Shqipërinë më 1610, nuk ekzagjeronte kur
shkruante se shqiptarët e sanxhaqeve perëndimore ishin
humbur për Kishën Katolike.
Arsyet e islamizimit të vrullshëm të shqiptarëve lidhen
edhe me faktin se krishtërimi në Shqipërinë para-islamike
nuk ka qënë asnjëherë real. Shqiptarët katolikë dhe
ortodoksë, që ishin thellësisht të ndarë si pasojë e
luftërave të frikshme të ?herezisë latine? perëndimore dhe
skimatizmit lindor, zhvilluan një ndjenjë mbijetese
politike në këtë pellg teologjik. Pushtimi serb i
Shqipërisë dhe politika e dhunshme e serbizimit të
heretikëvë latinë nga Dushani, shkatërroi në mënyrë të
ndjeshme rolin misionar të priftërinjve katolik, shumë kohë
perpara ardhjes se trupave turke në Durrës.

Në vitin 1479, ndërmjet Portës së Lartë dhe Republikës së
mundur të Venedikut u nënshkrua një traktat paqeje. Në këtë
marrëveshje, Venediku i frikësuar detyrohej të braktiste të
gjithë dominionet e tij në Shqiperi përveç qyteteve të
Ulqinit dhe Tivarit, të cilat qëndruan nën pushtetin e tij
deri në 1571. Menjëherë pas thyerjes së rrethimit të Vjenës
nga veziri i madh me origjinë shqiptare, Kara Mustafa
(1683), venedikasit dhe ?Lidhja e Shenjtë? pushtuan
Ballkanin musliman. Por jeniçerët shqiptarë dhe osmanë i
dërmuan ushtritë e krishtera, ndërsa minoritetet katolike
refuzuan të mbështesin Dukën e egër të Holstein-it, i cili
u arratis në Hungarinë perëndimore të pushtuar nga
Habsburgët më 1690. Pas tërheqjes së tij nga Bosnia dhe
Serbia, rreth 35.000 serbë, të udhëhequr nga peshkopi Arsen
Crnojeviç u larguan nga Kosova, me ftesën e perandorit
Habsburg Leopold I. Në tokat e liruara nga serbët u
vendosën 12 fise gege që erdhën nga Shqipëria e sipërme.
Në vitin 1727, muslimanët shqiptarë, boshniakë, pomakë
bullgarë dhe turq mundën ushtritë e kombinuara austriake
dhe ruse, të cilat kishin pushtuar Rumelinë. Njëzet e pesë
vjet më vonë, Mehmet Bushati, një pasha shqiptar nga
Shkodra, bashkoi fiset e Shqipërisë veriore dhe qendrore,
dhe me ?to pushtoi Ulqinin (Dulcigno), i cili në ate kohë
ishte kthyer në qendër piratësh të krishterë dhe muslimanë.
I biri i tij, Kara Mahmuti, nënshtroi pashën me origjinë
kurde të Beratit dhe kaçaket malazezë. Ai ishte aq i
fuqishëm saqë mundi të pushtojë Republikën e Venedikut, e
cila kërkoi ndihmën e sulltanit turk. Ndërsa në Shqipërinë
jugore, Ali Tepedeleni Pasha (i njohur më mirë si Ali Pashë
Tepelena), ?Luani i Janinës? (1740 ? 1822), organizoi
milicinë e tij islamike, e cila luftoi me trimëri rusët në
1787.
Duke qenë mirënjohëse ndaj fushatës së pamëshirshme (që Ali
Pasha kreu) kundër rebelëve grekë, Porta e Lartë e gradoi
atë Pasha të Trikallës në Thesali dhe ?Dervend Pasha? të
Rumelisë. Ndërsa në vitin 1788, ai u emërua Pashai i
Janinës (Epir). Por kur republika e Venedikut u pushtua nga
ushtritë e Napoleon Bonopartit, Ali Pasha mundi trupat
franceze në brigjet e Jonit dhe pushtoi Prevezën, Vonicën
dhe Butrintin. Admirali britanik Nelson, e përgëzoi Aliun
për këtë, ndërsa sulltan Selimi i III e gradoi guvernator
të të gjithë Shqipërisë. Dhjete vite më vone ai u bë
guvernator i Rumelisë. Ndërsa në vitin 1786, kur trupat e
Kara Mahmudit të Shkodrës, u përleshën dhe thyen trupat e
sulltanit në Kosovë, artileria shqiptare e dërguar nga Ali
Pashë Tepelena, dezertoi në krah të Kara Mahmudit. Trupat e
Ali Pashës sollën rregull në malësitë shqiptare të Sulit në
1803, pasi të krishterët vendas grabisnin fshatrat
muslimane përreth.
Megjithatë projektet për krijimin e një shteti të pamvarur
islamik shqiptar nga pashallarët e Gegërisë dhe Toskërisë,
do të deshtonin kur një snajper malazez do të vriste Kara
Mahmud Pashën në një kurth që të fundit i?u ngrit në
malësitë e Malit të Zi në 1796. Disa vite më vonë edhe Ali
Pasha do të vritej gjithashtu, pas dorëzimit ndaj ushtrisë
së perëndimorizuar të sulltan Mahmudit II-të, e cila
udhëhiqej nga Khurshid Pasha dhe bejlerë shqiptarë. Ali
Pasha do të deklarohej rebel nga sulltan Mahmudi i II-të,
kur shqiptari i fuqishëm vendosi lidhje diplomatike dhe
ekonomike me Britaninë e Madhe, Rusinë dhe Francën, pa
lejen e Stambollit. Rrethimi për të zënë Aliun do të
zgjaste tetë muaj. Vrasja në mënyrë të pabesë e liderit të
fuqishëm musliman shqiptar në vitin 1822, do t?i jepte
kurajo rebelëve grekë që të shpallin pamvarësinë e Greqisë.
Megjithatë përpjekjet shqiptare për të krijuar shtetin e
tyre do të vazhdojnë edhe pas luftës ruso-turke të viteve
1828 ? 29, nga Mustafa Pashë Bushati, aleati shqiptar i
shtetit të pamvarur dhe jetëshkurtër islamik boshnjak, që
udhëhiqej nga kapedani Husein Aga ?Zmay? (?Dragoi?), i cili
arriti të mundë trupat e demoralizuara turke të sulltan
Mahmudit të II dhe aneksojë Bullgarinë dhe Maqedoninë.
Megjithatë, ushtritë e dërguara nga sulltani, dhe
komandoheshin nga Reshid Pasha, i mundën shqiptarët në
Prilep. Më pas, trupat e Mustafa Pashës do të kapitullojnë
pas katër muajsh rrethimi në Shkodrë, dhe çojnë në
rivendosjen e pushtetit qëndror turk mbi pjesët më të mira
të Shqipërisë.
Politikat centralizuese të Perandorisë Osmane do të bëjnë
që në vitin 1847, Ismail Rahmi Pasha i Janinës dhe Ismail
Plasë Pasha i Prizrenit (Kosovë), të ndajnë Shqipërinë në
katër vilajete administrative. Ato ishin vilajetet e
Shkodrës, Janinës, Kosovës dhe Manastirit (Maqedonia
jugperëndimore)...
Përpjekjet e shqiptarëve për t?u ndarë nga Perandoria
Osmane dhe krijuar shtetin e tyre, ishin një kërkesë e
kohës, pasi Perandorisë Osmane, e kësaj kohë do të ishte në
rrugën drejt kolapsit. E ngarkuar rëndë nga dozat e
reformave pseudo-perëndimore të sulltan Mahmutit II dhe e
goditur ushtarakisht nga ringjallja e ortodoksisë lindore
në Shën Petërsburg, dhe zhytur në borxhe të thella ndaj
bankierëve freemasonë dhe çifutë perëndimorë, perandoria ku
shqiptarët jetuan për 500 e disa vite do të degradonte në
themel dhe njihet si ?I sëmuri i Bosforit.? Ndërsa
shqiptarët, me rënien e saj do të bëhen pre e sundimit nga
kombet ortodokse të Ballkanit, vetë perandoria në të cilën
ata jetuan për 500 vjetë do të dënohej të vdesë dhe shuhet
në thellësitë e sekreteve të Mëdha të Orientit.

Grupet etno-kulturore neolitike



Numri i konsiderueshëm i vendbanimeve neolitike të zbuluara
në tërë territorin e Shqipërisë si edhe
përkatësia kohore e tyre nga neoliti i hershëm në
neolitin e mesëm, të vonë, duke përfshirë dhe
epokën e bakrit, e bëjnë të mundur të
veçojmë disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e
kulturës pa ndërprerje nga fillimet e
mijëvjeçarit të shtatë e deri në fund
të mijëvjeçarit të katërt p.e. sonë.
Neoliti i hershëm, përfaqësohet nga Vlushi, Podgoria I,
Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlushit
karakterizohet nga një qeramikë trashanike ngjyrë gri
të zezë, me forma tepër të thjeshta e me pak
zbukurime të bëra me shtypje. Qeramika gjendet së bashku
me vegla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon
periudhës kalimtare nga mezoliti në neolit.

Kultura Podgorie I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II,
të cilat janë njohur e studiuar mirë, i takojnë
neolitit të hershëm të zhvilluar. Kjo periudhë
në territorin e Shqipërisë Juglindore është
dokumentuar nga kultura Podgorie I. Falë një shtrese
kulturore të trashë rreth 3 m e mjaft të qartë,
në Podgorie, dhe të një lënde shumë të
pasur arkeologjike mund të rindërtohet tabloja e asaj
kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njëngjyrëshe e
kuqe me shkëlqim, nga qeramika e pikturuar me bojë të
bardhë mbi sfond të kuq si edhe nga figurat steatopigjike
prej balte e tryezat e thjeshta të kultit, të cilat i
vënë në raporte të drejtpërdrejta kulturore e
kronologjike me neolitin e hershëm të Thesalisë (faza
Presesklo e pjesërisht Protosesklo), si edhe me neolitin e
hershëm të Maqedonisë (Vrshnik-Anzabegovo Ib, c).
Elementet e tjera të pranishme në Podgorie I, si qeramika
impreso e tipit të Devollit e ajo e tipit adriatik, si edhe
qeramika barbotine e sheshtë e vënë atë në
lidhje me kulturat e neolitit të hershëm adriatik e
ballkano-qendror.

Kultura përfaqësuese e Shqipërisë Verilindore,
Kolshi I ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev
të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond
të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft
qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun
(Rudniku III) në Kosovë dhe me gjithë kulturat e
fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror. Blazi I e II
në zonën e Matit ka qeramikë të tipit
impreso-kardium me motive të ndryshme, si edhe qeramikë
njëngjyrëshe gri e të zezë me shkëlqim që
i japin kulturës së këtij vendbanimi shpellor karakterin
adriatik lindor (Smilçiç I).

Kalimi nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm
shënon një kthesë në të gjithë zhvillimin
kulturor të territorit të vendit tonë, gjë që
është pasqyruar mjaft qartë në kulturat Dunavec I -
Cakran Blaz III, të cilat përfaqësojnë dhe tri
fazat kryesore të zhvillimit të neolitit të mesëm
në Shqipëri. Tipar themelor për të gjitha fazat e
kësaj periudhe është qeramika ngjyrë gri, gri e
zezë dhe e zezë me sipërfaqe të lëmuar me ose
pa shkëlqim, si edhe qeramika barbotine e impreso të
trashëguara nga neoliti i hershëm. Qeramika shquhet për
një larmi formash ku mbizotërojnë kupat bikonike me
variante të ndryshme, tasat trung konikë me fund të
lartë, enët me trup sferik me profile të ndryshme etj..
Qeramika e neolitit të mesëm dallohet edhe për
pasurinë e zbukurimeve të bëra me incizim e thellim,
hera-herës të inkrustuara me bojë të kuqe ose
të bardhë, për zbukurimet plastike variantesh të
ndryshme, për zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj..

Çdo njëra nga tri kulturat përfaqësuese ka
tiparet dhe veçoritë lokale që burojnë nga
diferencat në kronologjinë relative si edhe nga pozita
gjeografike, nga raportet e lidhjet që ato kishin me kulturat
fqinje. Faza Dunavec I që përfaqëson shtresën
më të hershme të neolitit të mesëm
është e lidhur me ekzistencën e një vendbanimi
palafit, i cili, sot për sot, është më i hershmi
në territorin e Ballkanit. Në Dunavecin I, krahas
qeramikës së zezë të cilësisë shumë
të mirë vazhdoi të përdorej gjerësisht
qeramika barbotine me reliev të zhvilluar, traditë kjo e
neolitit të hershëm Starçevian. Por tonin
kulturës së Dunavecit I ia jepnin format e reja të
enëve të zbukurimit në reliev, zbukurimet me incizim e
ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj..

Gjatë Dunavecit II, krahas elementeve që u trashëguan
nga periudha paraardhëse, që edhe këtu
përbëjnë shumicën, ka edhe një tog elementesh
të reja që e veçojnë atë si një
fazë më vete. Zbukurimi në reliev njeh zhvillimin e tij
më të gjerë, po ashtu bëhet tipik zbukurimi me
gërvishtje i llojit adriatik, kanelyra përmirësohet
cilësisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe qeramika e
pikturuar me bojë të kuqërremtë. Në
këtë fazë shfaqen edhe fragmentet e para të
qeramikës dyngjyrëshe kuq e zi. Cakrani dhe Dunaveci II
kanë përputhje të plotë kulturore e kronologjike.
Për t’u shënuar është gjetja në Cakran e
disa fragmenteve enësh të pikturuara dhe në Dunavec II e
një fragmenti, të cilat janë të importuara nga
kultura Thesalike e Diminit të hershëm (faza Tsangli). Ato
japin një datë të saktë për ekzistencën e
njëkohshme të Cakranit e të Dunavecit II me Tsanglin dhe
në të njëjtën kohë dëshmojnë
për zhvillimin e këmbimit midis trevave tona me
Thesalinë. Edhe kultura e Kolshit II në territorin e
Shqipërisë Verilindore gjen përputhje të plotë
me atë të Cakranit.

Faza fundore e neolitit të mesëm është
dëshmuar nga Blazi III në territorin e Shqipërisë
së brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika ngjyrë
gri, gri e zezë e ngjyrë kafe e zbukuruar me motive
linearo-gjeometrike e spiralike, të cilat janë elemente
karakteristike për kulturat danilike të bregdetit dalmatin.
Krahas tyre ka edhe enë të zbukuruara me ornamente me vija
të thelluara, të cilat mjaft mirë e vënë
këtë fazë të neolitit të mesëm në
raporte kulturore e kronologjike me kulturën Lisiçiç
(Hvar I) të neolitit të vonë të Adriatikut.

Kulturat e neolitit të mesëm të vendit tonë
kanë edhe disa tregues të rëndësishëm të
kultit e të botës shpirtërore. Si shfaqje e re dhe
kryesore janë ritonet, enë jo të zakonshme me katër
këmbë me grykë vezake të vendosur pjerrtas me
një dorezë të madhe në pjesën e sipërme
të trupit dhe të lyera me bojë të kuqe. Këto
ritone sipas mendimit të shumë studiuesve duhet të
kenë shërbyer në ceremoni rituale kushtuar kulteve
të rëndësishme, siç është ai i
pjellorisë së tokës, i nënës së madhe,
kulte që ishin të lidhura me riprodhimin e jetës, me
pjellorinë e tokës e të bagëtisë, të
cilat ishin degët bazë të ekonomisë.

Një kult tjetër i epokës neolitike është ai i
varrimit të fëmijëve në vendbanim, të vendosur
në pozicion kruspull, dëshmi e një flijimi për
vetë vendbanimin. Kalimi nga periudha e neolitit të
mesëm në neolitin e vonë është bërë
shkallë-shkallë, gjë që provohet nga kultura e
vendbanimeve të Dërsnikut, të Barçit II dhe
të Maliqit I (Kamnik) ku disa tregues të kulturës
vazhdojnë edhe gjatë neolitit të vonë, madje
zhvillohen më tej dhe bëhen karakteristike. E tillë
është qeramika me tone të çelëta e punuar me
kujdes dhe e pikturuar me ngjyra të ndryshme, me motive të
larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro- spiralike. Kjo qeramikë
krijon efekte shumë të ngjashme me qeramikën e neolitit
të vonë të Thesalisë, që njihet
arkeologjikisht si faza e Diminit klasik. Këto elemente kulturore
luajtën
një rol të rëndësishëm në formimin e
kulturës së neolitit të vonë të vendit
tonë.

Fazën finale të epokës së gurit të ri ose
siç quhet ndryshe epoka e bakrit, e përfaqësojnë
tri vendbanime me një vijimësi kulturore e kronologjike:
Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre karakterizohet
nga përsosja e veglave të strallit, e veglave me gur të
lëmuar dhe e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e veglave
të para prej bakri (sëpata të tipit daltë, biza e
grepa peshkimi), të cilat për shkak të
cilësisë së butë të bakrit nuk mundën
të zëvendësonin veglat e traditës neolitike.
Tiparin themelor të kësaj faze e përbën qeramika, e
cila dallohet për cilësinë e punimit të saj,
për larminë e formave të enëve, për
ngjyrën e zezë e gri të zezë shpeshherë me
shkëlqim, si edhe për zbukurimet e shumëllojshme (me
pikturim gri, me bojë të bardhë ose të kuqe, me
incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.). Kultura shquhet edhe
për një pasuri e larmi objektesh kulti, si figura
antropomorfe e zoomorfe, tavolina kulti e objekte të tjera të
karakterit ritual.

Kultura neolitike e vendit tonë u zhvillua në lidhje e
marrëdhënie të ngushta me kulturat
bashkëkohëse të vendeve fqinje, si me kulturën
Crnobuki-Shuplevac të Pelagonisë, me kulturën Rahmani
të Thesalisë dhe me kulturat egjeane të bronzit të
hershëm. Të dhënat e deriatëhershme
dëshmojnë kështu se kultura neolitike në vendin
tonë zhvillohet pa ndonjë ndërprerje dhe mbi një
bazë autoktone. Njohuritë e deritanishme nuk janë
të mjaftueshme për të përcaktuar se cilët
ishin përfaqësuesit e grupeve apo të komplekseve më
të gjera etnokulturore ballkanike të kësaj kohe.
Mendimet e ndryshme sipas të cilave këto mund të
kenë qenë ose jo popullsi indoevropiane mbeten ende të
diskutueshme, sa kohë që të dhënat gjuhësore
nga fusha e toponimisë së lashtë të Ballkanit
është vështirë të përputhen me siguri me
të dhënat arkeologjike. Në këto rrethana,
banorët e kësaj lashtësie të largët, këto
grupe kulturore ka shumë gjasë t’i takonin një
popullsie paleoindoevropiane.

EPOKA E BRONZIT. KALIMI NË ORGANIZIMIN FISNOR PATRIARKAL




Gjurmë të kohës së bronzit. Vendbanimet



Epoka e bronzit në Shqipëri përfshin
mijëvjeçarin e tretë dhe gjithë
mijëvjeçarin e dytë p.e. sonë, e deri në
fundin e shek.XII p.e.r. Ajo njihet prej të dhënave të
fituara nga shtresat e kulturës së bronzit në
vendbanimet e Maliqit, të Trenit e të Sovijanit në
pellgun e Korçës, nga shtresa e parë e vendbanimit
të Gajtanit në afërsi të Shkodrës, nga gjetjet
në shpellën e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badherës e
kalaja e Kalivosë në rrethin e Sarandës. Gjithashtu
njihet nga varrezat tumulare në Mat, në Kukës, në
Barç (Korçë), në Pazhok (Elbasan), në
Divjakë (Lushnjë), në Patos (Fier), në Vajzë e
Dukat (Vlorë), në Piskovë (Përmet), nga tumat
në luginën e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarandë) e
nga depo e gjetje të rastit të zbuluara buzë liqeneve
të Shkodrës, të Pogradecit, të Prespës etj..

Këto të dhëna dëshmojnë se territori i
Shqipërisë gjatë kësaj epoke ka qenë i
populluar gjerësisht, që nga zonat e tij të ulëta
fushore e deri në krahinat e brendshme dhe të vështira
malore. Njerëzit banonin kryesisht në vendbanime të
hapura. Në një masë më të kufizuar janë
shfrytëzuar dhe shpellat, ashtu siç kanë vazhduar
të jenë në përdorim edhe palafitet, siç
tregojnë gërmimet e viteve të fundit në vendbanimin
palafit të Sovijanit. Nga fundi i kësaj epoke lindin edhe
vendbanimet e para të fortifikuara, të cilat rrethohen me
mure gurësh të palatuar e të lidhur në të
thatë apo me ledhe e hunj. Një pjesë e mirë e
vendbanimeve të këtij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e
Margëlliçit (Fier) etj., që do të marrin zhvillim
të plotë dhe do të bëhen karakteristike për
epokën pasuese, atë të hekurit, e kanë
origjinën e vet në këtë periudhë.

Banesat kanë qenë kasolle, që ndërtoheshin me
lëndë drusore, kallama e kashtë. Ato janë
njëkthinëshe zakonisht me planimetri
katërkëndëshe, por duket se ka qenë në
përdorim edhe tipi me bazë të rrumbullakët e trup
konik. Dyshemetë kanë qenë të shtruara me
baltë të ngjeshur e të rrahur, kurse muret të
thurura me thupra e të lyera me baltë të përzier me
byk. Në mes kishin nga një vatër të
rrumbullakët; ka raste kur këtë e gjejmë të
vendosur anash në formën e një korite që nuk njihet
në banesat neolitike. Vlen të përmendim një
kompleks banesash të bronzit të vonë të zbuluara
në kalanë e Badherës, të cilat kanë formë
katërkëndëshe ose rrethore të ndërtuara me
një xokolaturë gurësh, mbi të cilën ngriheshin
paretet dhe çatia prej materiali të lehtë.

Lindja e metalurgjisë së bronzit dhe përparimet në degët e tjera të ekonomisë



Karakteristika themelore e kësaj epoke është lindja e
metalurgjisë së bronzit, që i dha emrin dhe vetë
epokës. Për zhvillimin e saj ndihmoi shumë dhe pasuria
me bakër e vendit tonë, sidomos në zonat
metalmbajtëse të Matit, të Kukësit, të
Korçës etj.. Vendin kryesor në prodhimin e
metalurgjisë e zënë veglat e punës dhe sidomos
armët, siç janë sëpatat, drapërinjtë,
shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtave e të shigjetave.
Veglat dhe armët e reja nuk mundën të përjashtonin
plotësisht nga përdorimi veglat dhe armët e
traditës neolitike. Madje në periudhën e parë
të bronzit ato janë ende të pakta e të dobëta,
por gradualisht shtohen e përsosen dhe hyjnë gjerësisht
në përdorim, duke ushtruar një ndikim të
fuqishëm në veprimtarinë ekonomike e shoqërore
të njeriut. Përsosuria e derdhjes dhe pastërtia e
objekteve të prodhuara në fundin e epokës së
bronzit arrin një nivel të tillë teknik, që
dëshmon se gjatë kësaj periudhe metalurgjia e bronzit
kishte arritur lulëzimin e saj të plotë dhe ishte kthyer
në një zejtari të mirëfilltë. Midis
këtyre prodhimeve meritojnë të përmenden
sëpatat me forma karakteristike vendase siç janë
sëpatat me emrin « shqiptaro-dalmate ». Krahas tyre
qëndrojnë prodhimet vendase të imitacioneve egjeane ose
me origjinë nga Evropa Qendrore, të tilla, si sëpatat
dytehëshe të tipit minoik, shpatat e gjata të tipit
egjean, sëpatat e tipit kelt, etj., që dallojnë nga
prototipat e tyre për veçantitë lokale.

Arritjet në fushën e metalurgjisë së bronzit
ndihmuan veprimtarinë prodhuese dhe u bënë
mbështetje për zhvillimin e degëve të tjera të
ekonomisë, në mënyrë të veçantë
të bujqësisë. Karakteri i saj ndryshoi edhe si
pasojë e zhvillimit të blegtorisë. Rritja e numrit
të kafshëve shtëpiake, si kali, gjedhët dhe
bagëtitë e imëta, që i gjejmë të
përfaqësuara gjerësisht midis materialit kockor në
shtresat kulturore të vendbanimeve të bronzit dhe në
varrezat e kësaj kohe, solli me vete ndryshime thelbësore
në bujqësi. Nga kopshtet e vogla, që rrëmiheshin me
vegla të thjeshta prej briri e druri, kalohet tani në
shfrytëzimin e sipërfaqeve më të gjera, që i
punonin me parmendë druri, duke shfrytëzuar forcën
tërheqëse të kafshëve. Tokat hapeshin me anë
të djegies së pyjeve. Të shkriftuara nga zjarri i
fortë dhe të pasuruara me plehun e hirit, ato ishin të
gatshme për t’u mbjellë. Bujkut primitiv nuk i mbetej
veçse të hidhte farën dhe ta mbulonte atë me
një lërim të cekët.

Kjo tokë nuk mund të shfrytëzohej për shumë
vjet, sepse ngjishej dhe nuk mund të punohej më me veglat e
thjeshta të kohës, prandaj bujqit hapnin toka të reja,
gjë që i dha bujqësisë së bronzit një
karakter ekstensiv. Në krahasim me qeramikën e bukur dhe
të një cilësie të lartë të neolitit
të vonë, qeramika e bronzit të hershëm paraqitet
më primitive si në teknikën e punimit, ashtu dhe në
sistemin e zbukurimit. Por kjo është një qeramikë
me forma të reja e të panjohura më parë,
ndërsa një element i rëndësishëm në
ndërtimin e saj janë vegjët. Më tipike në
këtë qeramikë janë vazot me dy vegjë të
larta mbi buzë, ato me dy ose katër vegjë unazore
nën grykë, filxhanët me një vegjë të
lartë mbi buzë dhe brokat me trup të fryrë dhe
qafë cilindrike me një vegjë nën grykë. Tipar
tjetër dallues i kësaj qeramike është zbukurimi me
motive plastike shiritash me ose pa thellim. E njohur në
gjuhën arkeologjike, për këtë arsye, si qeramika
« shiritore », ajo përbën tani një element
të ri kulturor që nuk lidhet me traditën neolitike.
Prototipat e saj janë me origjinë të largët nga
Ponti në brigjet e Detit të Zi dhe shfaqja e saj në
Ballkan, ashtu si dhe në krahinat e tjera të Evropës
është e lidhur me dyndjen e madhe të një popullsie
baritore që vjen nga stepat e Lindjes aty nga fundi i neolitit.

Krahas kësaj qeramike do të vazhdojë të
mbijetojë edhe ajo me forma tradicionale neolitike vendëse, e
zbukuruar me ornamente të incizuara ose me kanelyra, e cila
paraqitet më e pakët në fillimet e shtresave kulturore
dhe gradualisht vjen e zë vend parësor në qeramikën
e bronzit. Qeramika e bronzit të mesëm lidhet gjenetikisht me
atë të bronzit të hershëm dhe riprodhon të
njëjtat forma e sistem zbukurimi, por me një teknikë
më të përparuar. Shfaqen tani dhe forma të reja,
prej të cilave më karakteristike janë enët
pseudominoike me dy vegjë të larta mbi buzë,
sahanët me dy vegjë horizontale poshtë buzëve ose
që ngrihen mbi to, etj.. Në bronzin e vonë prodhimi
qeramik rigjallërohet. Enët paraqiten me forma më
të evoluara, më të pasura dhe më të
përsosura nga pikëpamja teknologjike. Zakonisht enët me
parete të holla janë të pjekura mirë dhe kanë
ngjyra kryesisht të çelëta, okër, të kuqe
dhe gri në të blertë. Në fillim kjo qeramikë
është e thjeshtë, por në fazat e mëpastajme
pasurohet me zbukurime të pikturuara me motive të larmishme
gjeometrike. Tek qeramika më e hershme e këtij tipi,
pikturimi është bërë pas pjekjes së enës
dhe ka ngjyrë të kuqe të praruar, kurse më
vonë ai bëhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrën kafe
me nuanca të ndryshme.


Në literaturën arkeologjike kjo qeramikë është
pagëzuar me emrin « devollite », nga emri i
krahinës ku është zbuluar më parë. Por djepi i
saj duket se është pellgu i Korçës, ku ajo
kronologjikisht paraqitet deri tani si më e hershme. Këndej
ajo përhapet pastaj në të gjithë
Shqipërinë e Jugut dhe në krahinat fqinje të
Maqedonisë, të Thesalisë dhe të Epirit, ku datohet
si më e vonë. Nga fundi i bronzit, në sintaksën
gjeometrike të sistemit zbukurues të qeramikës «
devollite » futen dhe elemente të zbukurimit mikenas, si
rezultat i lidhjeve gjithnjë më të ngushta të
kësaj treve me botën e Egjeut. Si e tillë qeramika
« devollite » paraqitet si përfaqësuese e
një grupi të veçantë kulturor me një
shtrirje të gjerë në territorin jugor të
Shqipërisë dhe të diferencuar nga ai i krahinave
veriore, i cili nuk zbaton pikturimin e qeramikës dhe as
teknologjinë e grupit « devollit », duke u treguar
më konservator si ndaj formave, ashtu dhe ndaj zbukurimit
tradicional të periudhave pararendëse të epokës
së bronzit.









__________________

Prodhimet zejtare dhe ato bujqësore-blegtorale bënë
të mundshme edhe zhvillimin e këmbimeve. Tregues i
rëndësishëm në këtë drejtim janë
depot ose objektet e fshehura, që përbëjnë një
dukuri të rëndomtë në bronzin e vonë dhe
që ndeshen jo rrallë dhe në vendin tonë. Depo
të tilla janë gjetur buzë liqenit të Shkodrës
dhe Bunës, në afërsi të Shirokës e
Beltojës me sëpata të tipit « shqiptaro-dalmat
», në një shpellë afër Koplikut dhe në
fshatin Bushat me sëpata të tipit « kelt », etj..
Këto depo, që krijohen në raste rreziku nga zejtarë
endacakë, të cilët janë njëkohësisht dhe
shitës të prodhimeve të tyre, gjenden zakonisht
gjatë rrugës natyrore. Ato përmbajnë objekte
të pavëna në përdorim, shpesh prodhime të
një kallëpi, të cilat, për shkak të formave
standarde, shërbejnë edhe si njësi vlere për
këmbim.

Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga viset e
Evropës Qendrore, të përfaqësuara në gjetjet
arkeologjike të vendit tonë përmes armëve,
qeramikës dhe sendeve të tjera të luksit, janë
dëshmi e përpjesëtimeve që marrin këmbimet
gjatë bronzit. Zhvillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq të
largëta u ndihmuan nga lindja në këtë kohë e
transportit tokësor, që shfrytëzon forcën
bartëse të kafshëve dhe sidomos shfaqja e anijeve me
vela, që lejuan lundrimet në det të hapur dhe arritjen e
brigjeve të tjera. Që nga kjo kohë banorët e
bronzit të vendit tonë, duket se kryen për herë
të parë dhe kalimin e Adriatikut. Megjithatë duhet
thënë se lidhjet midis krahinave të ndryshme, qofshin
këto të afërta apo të largëta, nuk ishin
të rregullta, prandaj dhe shkëmbimi i produkteve midis
bashkësive mbetet gjithnjë një gjë e rastit.



Ndryshimet në strukturën shoqërore



Përparimet në degët e ndryshme të ekonomisë
çuan në rindarjen e punës midis sekseve dhe për
pasojë në ndryshimin e pozitës shoqërore të
burrit dhe të gruas. Burri duke u marrë tani si me
bujqësi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri
vendin drejtues në ekonomi e shoqëri, ndërsa roli i
gruas u dobësua. Kjo solli ndryshime dhe në
marrëdhëniet shoqërore, të cilat u shprehën
në zëvendësimin e rendit gjinor matriarkal me atë
patriarkal dhe në kalimin nga familja matriarkale me çifte
në familjen patriarkale monogame, e cila u bë dhe
bërthamë e shoqërisë fisnore të kësaj
kohe. Brenda fisit ajo formonte një njësi të pavarur
ekonomike e shoqërore. Pjesëtarët e saj i lidhte prona e
përbashkët e familjes, prodhimi dhe konsumi i
përbashkët. Të gjithë pjesëtarët e
familjes ishin të barabartë midis tyre, kurse kryetari ishte
i pari midis të barabartëve. Gjatë epokës së
bronzit struktura e fisit u bë më e ndërlikuar. Midis
familjes dhe fisit u krijua një hallkë tjetër,
vëllazëria, e cila përmblidhte disa familje të
mëdha patriarkale, të dala nga ndarja e familjes
mëmë.

Pasqyrë e këtij organizimi shoqëror janë monumentet
skulpturore të kësaj kohe, tumat, të cilat janë
varre apo varreza kolektive të një familjeje,
vëllazërie ose fisi. Inventari i varreve të tyre flet
dhe për diferencim social të popullsisë dhe një
shtresëzim fillestar të saj, që e ka bazën te
përparimet e shënuara në ekonomi dhe te mundësia
që u krijua për grumbullimin e një lloj pasurie prej
kësaj. Vetë ky fakt nënkupton krijimin e premisave
për lindjen e pronës private, që do të sjellë
në të ardhmen shpërbërjen e bashkësisë
primitive. Prirja për të shtuar pasurinë, për
të fituar toka e kullota të reja çoi gjatë
kësaj epoke në konflikte e lufta të vazhdueshme.
Lëvizjet dhe dyndjet e mëdha të popullsive që
vërtetohen në mënyrë të qartë,
përmes të dhënave arkeologjike, janë një
shfaqje e kësaj dukurie. Lindja e vendbanimeve të
fortifikuara, përsosja e armëve dhe vendi që
zënë ato në inventarin e varreve, dëshmojnë se
nga fundi i epokës lufta ishte bërë një funksion i
rregullt në jetë. Plaçkitjet dhe përfitimet e
tjera që vinin prej saj, rritën një shtresë
udhëheqësish ushtarakë, e cila filloi të
veçohet nga masa e gjerë e anëtarëve të
fisit, duke u pasuruar përmes përvetësimit të
pjesës më të madhe të plaçkës së
luftës dhe të robërve të saj. Këta të
fundit do të bëhen pastaj burim për format më
të hershme të shfrytëzimit të njeriut si skllav
në familjet patriarkale ose ndryshe për lindjen e
skllavërisë patriarkale.

Botëkuptimi dhe arti




Niveli i ulët i faktorëve të prodhimit dhe karakteri
empirik i njohurive krijuan te njeriu primitiv një botëkuptim
magjik-mistik për botën që e rrethonte dhe fenomenet e
veçanta të saj. Mbi këtë bazë gjatë
epokës së bronzit vazhdojnë të jetojnë rite e
besime të trashëguara nga shoqëria neolitike siç
është kulti i tokës-mëmë që vazhdon
të ushtrohet edhe gjatë periudhës së parë
të bronzit dhe që shprehet nëpërmjet figurave prej
balte të pjekur, të cilat paraqesin gruan-mëmë, apo
riti i flijimit dhe i varrimit të fëmijëve brenda
territorit të vendbanimit, që i shërbejnë mbrojtjes
nga fuqitë mistike keqbërëse, që vërtetohen me
horizontin e bronzit të hershëm në Maliq dhe më
vonë në grupin e urnave të shtresës së fundit
të bronzit në Tren.

Shqetësimi për fatin e njeriut pas vdekjes krijoi tek
njerëzit primitivë botëkuptimin e vazhdimit të
jetës përtej varrit, që shprehet në këtë
epokë me kujdesin e veçantë që tregohet për
të vdekurin, për plotësimin e riteve të varrimit
dhe për ndërtimin e vetë varreve. Krahas varreve të
dysta të trashëguara nga neoliti, shfaqen në fillim
të epokës së bronzit varret me tuma. Këto janë
varre monumentale në formën e kodrave të vogla
gjysmë sferike, të larta 1-4 m e me diametër 15-30 m,
të ngritura me dhé e me gurë. Disa prej tyre kanë
në bazë nga një ose dy unaza kufizuese me gurë,
të cilat shërbenin si kufi për masën e dheut
që hidhej mbi varret. Në qendër të tumës
zakonisht është vendosur varri më i hershëm,
për të cilin është ngritur tuma, kurse përreth
e mbi të janë vendosur varre të tjera të
mëvonshme. Arkitektura e varreve është e thjeshtë
në formë gropash të rrumbullakëta ose
katërkëndëshe të rrethuara e të mbuluara me
gurë, apo arkash katërkëndëshe prej druri apo
gurësh.

Varrimi bëhej duke e vendosur trupin me këmbë dhe me
duar të mbledhura në pozicion fjetjeje. Kjo mënyrë
varrimi e njohur që në neolit bëhet më
karakteristike gjatë gjithë epokës së bronzit.
Varrimi me djegie përkundrazi ndeshet më rrallë. Në
këtë rast hiri dhe mbeturinat e djegura të trupit
vendoseshin zakonisht në gropa të mbuluara me gurë ose
me urna. Të vdekurit shoqëroheshin në varr me
takëmin funerar, karakteri i të cilit përcaktohej nga
seksi dhe pozita shoqërore e të vdekurit. Që nga bronzi
i mesëm fillojnë të shfaqen dallimet midis varreve me
inventar të pasur e të thjeshtë. Në disa raste
të vdekurin e shoqëronin në varr edhe kafshë
që adhuroheshin, siç është rasti i varrit qendror
të tumës së madhe të Pazhokut, i cili krahas dy
skeleteve përmbante dhe një kokë kau, kafshë kjo e
lidhur me kultin e bujqësisë me parmendë, mjaft i
përhapur si i tillë në botën e Mesdheut. Dy unazat
bashkëqendrore me gurë të kësaj tume janë me
sa duket, shprehje e kultit të diellit, që adhurohej nga
përfaqësuesit e këtyre tumave si një fuqi
jetëdhënëse dhe burim i prodhimtarisë së
tokës.

Arti i kohës së bronzit është kryesisht një
art i zbatuar i stilit gjeometrik, që përdoret në
zbukurimin e qeramikës dhe më pak në prodhimet prej
bronzi. Arti plastik, që përfaqësohet me figurinat
skematike të gruas-mëmë paraqitet tani në
rënie. Ai nuk ka veçse pak jetë gjatë
periudhës së parë të kësaj epoke derisa
më vonë zhduket krejt. Në bronzin e hershëm
një rënie ka edhe në zbukurimin e qeramikës, por
më pas, e sidomos në bronzin e vonë, ky art njeh
një ngritje të re. Në qeramikën e tumave të
Pazhokut ai është zbatuar në teknikën e incizimit.
Motivet janë trekëndësha e rombe të vargëzuara
me fushën e mbushur me vija të pjerrëta paralele.
Në qeramikën « devollite » këto motive
janë të pikturuara me tone pashkëlqim ngjyrë
të kuqe apo Thurja e harmonishme e kompozicionale e tyre
në enë me forma elegante përfaqëson një nga
arritjet më të mira të artit dekorativ të
epokës së bronzit. Në prodhimet metalike zbukurimet
janë të varfra. Vlerat artistike i shohim të shprehura
më tepër në format e bukura të disa veglave,
sidomos te sëpatat « shkodrane » e « shqiptaro-
dalmate » të zbukuruara në mykat e tyre me stolisje
plastike brinjësh, që hijeshojnë formën e
zhdërvjellët të vetë objekteve.

SHTHURJA E BASHKËSISË PRIMITIVE






I L I R Ë T
(SHEK. XI - V P.E. SONË)



Burimet historike dëshmojnë se në epokën e hekurit
territori i Shqipërisë banohej nga ilirët, një nga
popullsitë e mëdha të Evropës së
atëhershme, që shtrihej në gjithë pjesën
perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Rreth fundit të
shekullit XII ose fillimit të shekullit XI para erës
sonë në territorin e tyre shfaqen për të parën
herë objekte prej hekuri. Futja në përdorim e këtij
materiali të ri, që i dha emrin epokës shënon, edhe
për ilirët nismën e një periudhe të re
historike. Hekuri kishte cilësi të pakrahasueshme ndaj
lëndëve të para të njohura deri atëhere
për përgatitjen e veglave të punës dhe të
armëve. Si i tillë, ai çoi në rritjen e
rendimentit në sfera të ndryshme të ekonomisë,
në zhvillimin e mëtejshëm të këmbimit, në
rritjen e pasurisë shoqërore, në thellimin e
diferencimit shoqëror, në formimin e federatave fisnore si
forma të organizimit politik. Në tërë
përmbajtjen e vet kjo periudhë e historisë së
ilirëve karakterizohet, kështu, nga shthurja e plotë e
organizimit fisnor dhe nga përgatitja e kushteve për lindjen
e skllavopronarisë dhe të shteteve skllavopronare ilire.

Ky proces nuk u krye njëlloj në të gjithë
territorin e gjerë ilir. Më shpejt përparuan
popullsitë që banonin në ultësirën bregdetare
dhe në luginat e pllajat me kushte më të mira natyrore,
ndërsa më ngadalë ecnin fiset e zonave të thella e
të varfra malore. Njohuritë tona për këtë
periudhë mbështeten kryesisht në të dhënat
arkeologjike, por këtu vijnë në ndihmë për
herë të parë edhe burimet e shkruara historike, të
cilat u takojnë kryesisht ilirëve të Jugut.

ORIGJINA DHE TRUALLI HISTORIK I ILIRËVE




Teoritë rreth origjinës




Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të
trungut etnik ilir me veçoritë e tij gjuhësore e
kulturore, ka përbërë një nga synimet më
kryesore të ilirologjisë. Rreth tij janë shfaqur
pikëpamje të ndryshme, të cilat ndriçojnë
në mënyrë të mjaftueshme gjithë këtë
proces të ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse
arkeologjike, gjuhësore dhe historike të kohëve të
fundit e kanë vendosur atë mbi një bazë më
të shëndoshë dhe e kanë futur në një
rrugë më të drejtë zgjidhjeje. Sado të
ndryshme që mund të paraqiten nga forma teoritë mbi
prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ato shprehin
vetëm dy pikëpamje, njëra nga të cilat i quan
ilirët si të ardhur në Gadishullin Ballkanik,
ndërsa tjetra si popullsi autoktone të formuar në
truallin historik të Ilirisë. Midis teorive që i
quajnë ilirët të ardhur në Gadishullin Ballkanik,
ka mospërputhje si përsa i takon vendit nga vijnë, ashtu
edhe kohës së ardhjes së tyre. Disa e lidhin
përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerë
me kulturën e Fushave me Urna, apo me kulturën Luzhice. Sipas
tyre, në kapërcyell të mijëvjeçarit të
dytë p.e. sonë ilirët morën pjesë në
lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane
apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa Qendrore, në
fillim të epokës së hekurit, u ngulën në
Gadishullin Ballkanik në trojet e tyre historike.

Pikëpamje më e re është ajo që e konsideron
kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht
në vetë truallin ilir në bazë të një
procesi të gjatë dhe të pandërprerë të
saj gjatë gjithë epokës së bronzit dhe fillimit
të asaj të hekurit. Kjo tezë e zhvillimit të
pandërprerë të kulturës, që jep mundësi
të flitet edhe për një zhvillim të
pandërprerë etnik, gjen prova të shumta në
territorin historik të ilirëve, sidomos me zbulimet e
bëra në truallin e Shqipërisë në vendbanimin e
Maliqit dhe në varrezat tumulare të Pazhokut, të
Vajzës, të Matit etj., kurse jashtë vendit tonë
në varrezat tumulare të pllajës së Glasinacit
(Bosnjë) e gjetkë. Përballë këtyre zbulimeve
bëhet fare e paqëndrueshme teza që e lidh
etnogjenezën e ilirëve me kulturën e Halshtatit apo me
bartësit e kulturës së fushave me urna.Trualli i
kësaj kulture të fundit nuk mund të lidhet kurrsesi
etnikisht me ilirët. Duke krahasuar truallin e kulturës
së fushave me urna me atë të kulturës së
mirëfilltë ilire Mat-Glasinac në rajonin qendror të
Ilirisë, vihen re ndryshime thelbësore si në
kulturën materiale në qeramikë, në objektet
metalike etj., ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka
një rëndësi të veçantë në
përcaktimin etnik të një popullsie. Trualli i
Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke
vendosur mbeturinat e saj në vazo të veçanta (urna),
ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e
kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë
i veçojnë panonët edhe si një grup etnik më
vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç
kësaj të dhënat arkeologjike kanë treguar se
dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e përfshinë
pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe si
pasojë nuk shpunë në ndryshime dhe zhvendosje të
theksuara të ilirëve. Kjo shihet qartë sidomos në
territorin e vendit tonë, ku materialet arkeologjike të
kësaj kohe, flasin jo për ndërprerje në zhvillimin
autokton të kulturës, por për një vazhdimësi
të saj që nga epoka e hershme e bronzit, pavarësisht se
disa shfaqje të reja në prodhimin metalurgjik, të shek.
XI-IX p.e. sonë, mund të lidhen me ndikimet kulturore të
ardhura përmes dyndjeve nga veriu. Ky zhvillim i
pandërprerë kulturor në vendin tonë shfaqet akoma
më mirë në qeramikë, e cila është
një tregues i rëndësishëm në përcaktimin
etnik dhe kulturor të bartësve të saj. Qeramika e
kësaj kohe zhvillohet në tërë truallin ilir mbi
bazën e poçerisë më të hershme të
epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në
kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të
hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone
të paktën deri në shek. VI p.e. sonë, kur
historikisht dihet se këto krahina banoheshin nga bashkësi
të qëndrueshme fisnore ilire.

Të gjitha këto të dhëna arkeologjike të
grumbulluara në pesëdhjetë vjetët e fundit, në
territorin e Shqipërisë së bashku tregojnë se
etnogjeneza ilire nuk duhet parë kurrsesi në lidhje me
ardhjen e një popullsie nga veriu i Ballkanit, por si një
proces historik shumë i gjatë dhe i ndërlikuar autokton.
Ky proces fillon shumë kohë përpara këtyre dyndjeve
(dorike, egjeane a panono-ballkanike) dhe konkretisht me dyndjen e
madhe të periudhës kalimtare nga neoliti në epokën
e bronzit, që përfshin treva të gjera të
Evropës dhe të Azisë, duke sjellë me vete ndryshime
të dukshme etnike në Evropën neolitike. Kjo dyndje e
cilësuar indo-evropiane, që ndodhi në kapërcyell
të mijëvjeçarit të tretë, u krye nga grupe
të ndryshme popullsish baritore të ardhura nga stepat e
Lindjes. Është provuar arkeologjikisht se ajo nuk u bë
menjëherë, por valë-valë dhe se krahinat
perëndimore të Ballkanit, midis tyre dhe territori i
Shqipërisë u prekën prej saj më vonë se sa ato
lindore. Gjatë kësaj dyndjeje grupe të ndryshme
kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë
gjurmë, të tjera u përzien me popullsitë migratore,
të cilat u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën,
kulturën, në një farë mase edhe zakonet e veta.
Kështu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike të Vinçes,
të Butmirit, të Lisiçi-Hvarit në territorin e
Jugosllavisë, të cilat qenë zëvendësuar me
kulturat e reja Kostalace, Vuçedole etj.; e njëjta gjë
ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit, e cila qe
zëvendësuar nga një kulturë më e ulët e
karakterizuar me qeramikën e saj trashanike, që i atribuohet
pikërisht kësaj dyndjeje.

Në procesin e shtjellimit të këtyre ngjarjeve dhe
të përzierjeve etnike dhe kulturore të popullsive
neolitike vendase, paraindoevropiane ose sipas disa studiuesve,
indoevropiane të hershme, me ardhësit e rinj
indoevropianë të stepave u formua edhe baza mbi të
cilën nisën të zhvillohen në kushte të
veçanta edhe proceset etnogjenetike të popullsive të
vjetra historike të Ballkanit Perëndimor, rrjedhimisht dhe
procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare
të përbashkëta kulturore, të dallueshme prej
bashkësive të tjera fqinje jo ilire. Në këtë
proces, i cili u zhvillua gjatë gjithë
mijëvjeçarit të dytë p.e. sonë, diferencimi
dhe asimilimi i popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e
kulturore, luajtën një rol të
rëndësishëm. Në qoftë se në
periudhën e hershme të epokës së bronzit, kultura e
krahinave

ballkano-perëndimore, ishte shumë larg për t’i
dhënë asaj karakter të përcaktuar ilir, të
dallueshëm prej atyre të territoreve të tjera, ky
diferencim i tipareve kulturore vjen e bëhet gjithnjë më
i theksuar në periudhën e mesme e sidomos në atë
të fundit të epokës së bronzit. Në rrugën
e këtij zhvillimi të brendshëm krahinat jugore të
kësaj treve ishin të kthyera më tepër me
fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut, me të
cilën qenë në marrëdhënie të ngushta
ekonomike e kulturore. Veriu, përkundrazi, shfaq prirje drejt
Evropës Qendrore, por me lidhje më të dobëta me
të. Këto lidhje ndikuan sadopak në formimin dhe në
diferencimin në fund të bronzit e në fillim të
hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij
jugor dhe verior.

Kështu duke zënë fill në kapërcyell të
epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit ilir
përshkon në mijëvjeçarin e dytë rrugën
e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u
formua pas shkatërrimit të botës neolitike dhe
përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e
tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndimore
të Ballkanit atë substrat etno-kulturor, mbi bazën e
të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire.
Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me
atë popullsi parailire, që në burimet historike njihet
si pellazge.

Pavarësisht nga kjo hipotezë për parailirët,
thelbësor është fakti se në fund të
epokës së bronzit, në pjesën perëndimore
të Ballkanit ishte formuar një bashkësi e gjerë
kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në
bazë të zhvillimit të brendshëm
ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte
më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një
fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike. Kjo
është dhe periudha e formimit të plotë të
bashkësisë së madhe ilire dhe të grupeve të
veçanta etnokulturore, ashtu siç përmenden tek
autorët më të hershëm antikë.

Trualli historik i ilirëve




Sipas burimeve historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjatë
historisë së vet një kuptim disi të ndryshëm
gjeografiko-historik. Me emrin ilir në fillim njiheshin vetëm
krahinat jugore të ilirëve. Këtu banonin sipas burimeve
më të vona letrare edhe ilirët e mirëfilltë,
siç i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emër u
shtri gradualisht prej grekëve edhe në vise të tjera
të njohura më vonë prej tyre, popullsitë e të
cilave, pavarësisht nga veçoritë e zhvillimit të
tyre lokal, paraqitnin elemente të një trungu të
përbashkët etno-kulturor. Në kohën e historianit
grek Herodotit (shek. V p.e. sonë), emri ilir shtrihej mbi
një territor mjaft të gjerë, i cili arrinte në
lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më
vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të
përfshinte territore akoma më të gjera në
veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin
përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët
në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug.
Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të
emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë,
i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë
përpara tij mbi topografinë e ilirëve, shkruante:
« grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi
Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe
thesprotët deri tek lumi Istër. Dhe kjo është
gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve
dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe
në rrëzë të Alpeve ».

Nga studimet më të reja të mbështetura jo
vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në
të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore,
rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte
tërë pjesën perëndimore të Gadishullit
Ballkanik, që nga rrjedhja e lumenjve Moravë e Vardar në
lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në
perëndim, që nga lumi Savë në veri, e deri tek
gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e
Helladës së vjetër. Burimet historike dhe ato
arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë
e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre.
Grupe të tëra ilirësh, midis tyre dhe mesapët dhe
japigët u vendosën në Itali gjatë bregut të
Adriatikut dhe në krahinat jugore të saj.

Në Azi të Vogël u shpërngulën grupe popullsish
dardane, paione, të cilat do të përmenden edhe në
eposin homerik si pjesëmarrës, përkrah trojanëve
në luftën e tyre kundër grekëve. Prania e elementit
etnik ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga burimet e
shkruara edhe në rajonet veriore të Maqedonisë e të
Greqisë, si në Akarnani e në Etoli. Të gjitha
këto lëvizje grupesh etnike ilire përtej trevës
historike të tyre ndodhën, siç mund të provohet
dhe arkeologjikisht, kryesisht gjatë dyndjes së madhe
panono-ballkanike, e cila siç dihet fillon të
vërshojë në drejtim të jugut që në fund
të shek. XIII-XII p.e. sonë. Meqenëse fatet e tyre
historike, në trojet e reja ku ato u vendosën, janë
thuajse krejt të ndara nga bota e mirëfilltë
ilire-ballkanike, këto grupe të emigruara nuk do të
përfshihen në shqyrtimin e mëtejshëm të
historisë ilire.




Topografia e fiseve më të rëndësishme ilire




Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të
fundit para erës sonë ishin formuar tanimë
bashkësitë fisnore ilire dhe në përgjithësi
ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike.
Ndër fiset më të hershme ilire që luajtën dhe
një rol ku më shumë e ku më pak të
rëndësishëm në ngjarjet historike të
mëvonshme, për t’u përmendur janë:
thesprotët, të cilët zinin ultësirën
bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i Thiamit
(Kalama), në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e
të cilëve arrinin deri tek malet e Llogarasë dhe gryka e
lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore
të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës
në të majtë banonin amantët, ndërsa në
të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e
sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje
të bylinëve shtrihej territori i atintanëve.
Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e
deri tek lumi i Matit dhe në veri të tij, përgjatë
brigjeve të Adriatikut të Mesëm, fisi i ardianëve.
Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të
mëdha dhe më të rëndësishme ilire:
paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe
dardanët që banonin në rrafshin e Kosovës, të
cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve
jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto
bashkohen për të formuar Moravën e Madhe.

Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor
ndër më të fuqishmit ishin liburnët, të
cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi
Krka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset
e Bosnjës së brendshme, autariatët. Përveç
këtyre fiseve, në territorin e gjerë të
Ilirisë do të shfaqen më vonë, në rrethana
krejt të reja historike e politike, edhe një numër i
madh bashkësish të tjera ilire, midis të cilave edhe
bashkësi të tilla që do të kenë një
peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike
të shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët etj..
Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të
hershme ilire dëshmohet në burimet e autorëve
antikë, të cilat në mjaft raste janë,
megjithatë, të fragmentuara, madje dhe kontradiktore.
Rrjedhimisht në përcaktimin e topografisë së fiseve
ilire ka edhe raste të diskutueshme.

GJENDJA EKONOMIKO-SHOQËRORE E ILIRËVE
(SHEK. XI-V P.E. SONË)





Vendbanimet



Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe
në vendbanime të fortifikuara. Të parët nuk njihen
dhe aq mirë për arsye se nuk janë gjurmuar në
mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato
dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më
jugore ilire, nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thotë
se kaonët, thesprotët dhe molosët banonin në
fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa duket i referohet
një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë
për të krijuar një ide të qartë mbi karakterin
e këtyre vendbanimeve.

Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike,
vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe formoheshin nga
grupe shtëpish të grumbulluara sipas njësive
shoqërore që përfaqësonin, d.m.th. mbi bazën e
një familjeje të madhe patriarkale ose të një grupi
familjesh të tilla, që i përkisnin një
vëllazërie. Një mendim të tillë e
sugjerojnë, të paktën për vendbanimet respektive
të tyre, nekropolet tumulare të Matit, të cilat
përbëhen nga grupe të vogla tumash, të vendosura
në tarraca, në luadhe e në toka buke gjatë
luginës së lumit. Po kjo gjë përsëritet
në tumat e Kukësit, ato të pellgut të
Korçës, të luginës së Drinos e gjetkë.
Edhe vendbanimet fshatare të gjurmuara në luginën e
Vjosës japin të njëjtën tablo. Në të
gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të
shpërndara pranë tokave bujqësore.

Burimet e shek. V p.e. sonë dëshmojnë se vendbanimet e
hapura fshatare të këtij lloji kanë qenë tipike jo
vetëm për Ilirinë, por edhe për krahinat fqinje
të Maqedonisë në lindje dhe të Akarnanisë e
Etolisë në jug. Gjatë kohës së hekurit
vazhdojnë të mbijetojnë edhe palafitet si vendbanime
të trashëguara nga epokat e mëparshme. Herodoti në
« Historitë » e tij përshkruan me shumë
hollësi një vendbanim të tillë buzë liqenit
Prasaida të Panonisë. Arkeologjikisht ato janë
vërtetuar gjithashtu në fshatin Knetë të
Kukësit dhe jashtë territorit shqiptar, në Donja-Dolina
e Ripaç të Bosnjës dhe në Otok afër Sinjit
në Dalmaci. Krahas vendbanimeve fshatare të pambrojtura
në kohën e hekurit përhapen gjerësisht vendbanimet
e fortifikuara me mure. Të njohura që nga koha e bronzit
të vonë, ato evoluojnë dhe bëhen një nga
elementet më karakteristike për epokën e hekurit.
Në gjuhën e popullit këto vendbanime njihen me emrat
qytezë, kala ose gradina.

Për Ilirinë e Jugut janë karakteristike qytezat apo
kalatë e fortifikuara me mure gurësh. Ato janë të
ngritura mbi kodra të mbrojtura dhe me pozitë
mbizotëruese e horizont të gjerë shikimi. Kufijtë e
vendbanimit i përcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek
relievin e terrenit duke shfrytëzuar aftësitë
mbrojtëse të tij dhe ndërpritet aty ku mbrojtja nuk
është e nevojshme. Muret ndërtoheshin me gurë
të mëdhenj e mesatarë të palatuar, formuar nga dy
këmisha anësore dhe bërthama e mesit që mbushej me
gurë të vegjël. Trashësia e tyre luhatet nga
3,10-3,50 m. Mungojnë në këtë sistem të
hershëm fortifikimi kullat, kurse portat janë në
përgjithësi të vogla. Në ndonjë rast ato
janë pajisur me një korridor që ndihmonte mbrojtjen.
Lartësia e këtyre mureve, e ruajtur deri në ditët
tona arrin 2,50-3 m, por trashësia e tyre tregon se kanë
pasur një ngritje të madhe. Megjithatë duhet menduar se
mbi këtë nivel, fortifikimi do të ketë qenë
plotësuar me gardhe hunjsh.

Madhësitë e këtyre vendbanimeve ndryshojnë nga
një rast në tjetrin. Më të voglat kanë
një shtrirje prej 1-2 ha, kurse të tjera si Gajtani arrinin
deri 4-5 ha. Zgjerimet e mëvonshme kanë bërë
që brenda mureve rrethuese të përfshihen sipërfaqe
më të gjera, siç është rasti i kalasë
së Trajanit (Korçë), i kalasë së Lleshanit
(Elbasan), i kalasë së Karosit (Himarë), që
zënë 15-20 ha. Në këto raste vendbanimet paraqiten
me 2-3 e më shumë radhë muresh. Shumë të pakta
janë dijet për ndërtimet e brendshme të këtyre
vendbanimeve. Gjurmët e ruajtura në sipërfaqe
dëshmojnë se për ndërtimin e banesave
është përdorur gjerësisht sistemi i tarracave,
që përcaktohej nga terreni i thyer i faqeve të kodrave
mbi të cilat shtriheshin vendbanimet. Si lëndë për
ndërtimin e banesave është përdorur kryesisht druri
e shumë më pak guri.

Ndryshe nga territori i Ilirisë Jugore, në krahinat lindore
ilire ishin vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të njohura me emrin
« gradina ». Ato ndeshen me shumicë në tokat e
banuara nga dardanët, si në rrafshin e Glasinacit e
gjetkë. I vetmi vendbanim i këtij lloji në Shqipëri
është ai i zbuluar në Shuec të Bilishtit. Gradinat
janë të vendosura mbi kodra mbizotëruese. Ledhet
mbrojtëse të tyre formoheshin nga masa dheu apo gurësh,
që arrinin 7-15 m gjerësi. Sistemi i mbrojtjes
plotësohej me sa duket nga një gardh hunjsh, që ngrihej
mbi ledhin dhe në disa raste nga një hendek që rrethonte
vendbanimin. Vendbanimet e fortifikuara i gjejmë të vendosura
në një mjedis të pasur me toka buke e kullota, që
formonin bazën e ekonomisë së tyre. Në disa raste,
siç tregojnë të dhënat arkeologjike, në to
zhvillohej edhe një veprimtari e kufizuar zejtare. Rreth tyre
gjendeshin vendbanimet e hapura fshatare, me të cilat formonin
së bashku njësi të caktuara ekonomiko- shoqërore.

Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të krahinave të brendshme e
veriore ilire, janë zakonisht më të vogla se vendbanimet
e fortifikuara të Ilirisë Jugore. Në shumicën e
rasteve ato gjenden në një mjedis kullotash alpine, si
në Glasinac apo në tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra
grupesh të vogla fisnore të një popullsie baritore.
Në të dyja rastet lindën në këtë
kohë edhe kryeqendra të këtyre vendbanimeve, që
dallohen nga të tjerat prej madhësisë dhe pozitës
gjeografiko-ekonomike qendrore. Si të tilla, me sa duket ato
janë edhe qendra të një fisi të madh ose të
një bashkimi të gjerë fisnor. Aty nga fundi i kohës
së hekurit (shek. VII-V p.e. sonë), disa prej tyre marrin
pamjen e qendrave protourbane.

Zhvillimi i bujqësisë, i blegtorisë, i zejtarisë dhe i këmbimeve




Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se,
gjatë kësaj periudhe, ilirët merreshin si dhe më
parë kryesisht me bujqësi dhe me blegtori. Bujqësia u
zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në
përgjithësi në krahinat pjellore të vendit.
Ilirët kultivonin në këtë kohë të gjitha
llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të
veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, përmenden që
në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore,
d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore.
Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e. sonë, do ta
cilësojë gjithashtu si shumë pjellore fushën e
Helopisë, ndërsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i
shek. VI-V p.e. sonë), në Iliri kishte krahina që
prodhonin deri dy herë në vit. Më vonë Skymni, duke
përsëritur në vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia
ilire që banonte në viset e brendshme merrej me lërimin
e tokës.

Krahas bujqësisë, në Iliri, veçanërisht
në zonat bregdetare të saj dhe në krahinat e ulëta
kodrinore me klimë të butë, qenë kultivuar dhe
rrushi e ulliri. « I ngrohtë dhe frytdhënës ka
qenë ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni
në veprën e tij « Gjeografia » (shek. I e.
sonë); ai është plot me ullishta dhe vreshta »,
vijon ky autor, përveç disa krahinave të pakta ku toka
është fare e ashpër. Që ilirët merreshin me
vreshtari, këtë e dëshmojnë farërat e rrushit
të zbuluara në disa nga vendbanimet e kohës. Kushtet e
përshtatshme tokësore dhe klimatike ndihmuan jo më pak
edhe për kultivimin e perimeve, si të bishtajës, të
bathës, të bizeles, etj., si dhe të kulturave frutore,
si p.sh. të mollës, të dardhës, të
qershisë etj., të gjitha këto janë të
dëshmuara nga farërat e gjetura gjatë gërmimeve
arkeologjike.

Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe
bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin.
Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe
për të bërë një lloj pijeje të ngjashme
me atë të verës së ëmbël dhe të
fortë. Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje
në krahinat e brendshme malore ajo përbënte bazën
kryesore të ekonomisë së tyre. Hesiodi duke e
cilësuar Helopinë si një fushë shumë pjellore
dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me
tufa delesh dhe me qé këmbëharkuar, ndërsa
Pindari, do ta vlerësonte, në shek. V p.e. sonë,
këtë krahinë si ushqyese të shkëlqyeshme
të gjedhit. Hekateu gjithashtu bën fjalë për
kullota të pasura të Adrias (krahinë bregdetare e
Ilirisë), dhe për bagëtinë e saj me
pjellshmëri të lartë. Si te ky autor i hershëm,
ashtu dhe tek të tjerët, që përsërisnin
më vonë këto njoftime, ato shpesh paraqiten të
veshura me hollësira fantastike. Por duke lënë
mënjanë teprimet e tyre, këto burime, sidoqoftë,
flasin për një blegtori të zhvilluar tek ilirët.

Kujdesi që tregonin ilirët për mbarështimin e
bagëtisë vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit për
kriporet e autariatëve dhe ardianëve. Konfliktet e shpeshta
midis këtyre dy fiseve për këtë kripore, shprehin
shqetësimet e blegtorëve ilirë lidhur me këtë
produkt shumë të vlefshëm për jetën e
gjësë së gjallë. « Kripa,-thotë
Aristoteli,-u duhet atyre për kafshët, të cilave ua
japin dy herë në vit, përndryshe shumica u ngordh
».

Midis kafshëve shtëpiake më të parapëlqyera
ishin qetë, delet, derrat, qentë etj., për të cilat
flasin si burimet historike, ashtu edhe vetë materiali kockor i
zbuluar dendur në vendbanimet e ndryshme të kësaj
periudhe. Ilirët shquheshin edhe si rritës të mirë
të kuajve. Këta të fundit ishin të shpejtë
në vrapime dhe të qëndrueshëm në punë,
siç na thonë burimet e mëvonshme.

Krahas blegtorisë, ilirët merreshin edhe me gjueti,
megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë rol aq të
rëndësishëm në jetën ekonomike të tyre.
Të përmendur ishin në atë kohë qentë e
gjahut të Mollosisë, por akoma më të shquar ata
që ruanin kopetë e bagëtive. Këta të fundit
sipas burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë
për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në
kacafytje me bisha të egra. Skenat e gjuetisë së
ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin figurativ ilir
të kësaj kohe. Për t’u përmendur në
këtë drejtim janë ato që zbukurojnë vazot me
fund të ngushtë (situlat) prej bronzi të zbuluara
në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra
më tepër çmoheshin derri, dreri etj.. Ky i fundit u
jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe
lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata
punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime. Të tilla vegla
ndeshen shpesh nëpër vendbanimet ilire të periudhës
së hekurit.

Deti, liqenet si dhe lumenjtë, që e përshkonin
Ilirinë në drejtime të ndryshme, u dhanë
mundësi banorëve pranë tyre të merreshin që
herët edhe me peshkim. Këto burime ujore përmbanin sasi
të shumta peshku. Kështu, p.sh. ilirët që jetonin
pranë liqenit Prasiada të Peonisë, zinin, sipas
Herodotit, shumë peshk. Përparime të dukshme vihen re
edhe në metalurgji. Kjo duket si në intensifikimin e
nxjerrjes së mineraleve, ashtu dhe në zgjerimin e madh
të prodhimit të objekteve metalike. Nëpër
vendbanimet dhe në varrezat ilire të kësaj kohe
gjejmë sasira të konsiderueshme armësh dhe veglash prej
hekuri dhe bronzi, orendi të ndryshme shtëpiake dhe një
mori të madhe shumë të larmishme stolish, të cilat
tregojnë pa dyshim për një konsum të madh të
lëndës së parë minerare, sidomos të bakrit dhe
të hekurit, me të cilët ishte i pasur territori i
Ilirisë.

Në shek. XI-IX p.e. sonë ilirët nuk e zotëronin
ende mirë mjeshtërinë e përpunimit të hekurit
dhe nuk është aspak e rastit që në varret e
kësaj periudhe, objektet prej hekuri janë shfaqje tepër
të rralla, ndërsa ato prej bronzi, të cilat në
shumë pikëpamje zhvillojnë më tej traditën e
kohës së bronzit, janë të shumta. Vetëm
në shek. VIII-VII p.e. sonë prodhimi metalurgjik i hekurit
arrin zhvillimin e tij të plotë tek ilirët. Ky metal e
zëvendëson në një masë të ndjeshme
bronzin, në prodhimin e armëve dhe të veglave të
punës, të cilat tani bëhen më të forta dhe
më me rendiment në punimet e ndryshme bujqësore dhe
zejtare. Ky përmirësim i veglave të punës
çoi për pasojë edhe në zgjerimin e
mëtejshëm të prodhimit të shoqërisë ilire
të kësaj kohe.

Sendet metalike të kësaj faze të zhvilluar të
epokës së hekurit, tregojnë se sa përpara kishte
shkuar teknika e punimit të tij. Për këtë
dëshmojnë format e bukura dhe nganjëherë shumë
të përsosura të armëve dhe sidomos të stolive,
të cilat nënkuptojnë dhe procese pune mjaft të
ndërlikuara, si edhe vetë zbukurimi i pasur gjeometrik i
këtyre objekteve të punuara me mjeshtëri dhe me një
radhitje simetrike të motiveve. Kjo pasqyrohet më në
fund edhe në vetë trajtimin plastik të figurave prej
bronzi në trajta njerëzish, kafshësh e zogjsh.
Përpunimi i metaleve ishte përqendruar kryesisht në
qendrat metalurgjike të Ilirisë. Të tilla ishin në
vendin tonë, p.sh. zona e Mirditës dhe e Matit, ku janë
përcaktuar edhe vendet e shkrirjes së bakrit, si zona e
Kukësit, ajo e Korçës, e njohur për punimin e
metaleve që në kohën e bakrit dhe të bronzit etj..
Prania e qendrave të ndryshme për punimin e metaleve në
Iliri duket edhe në vetë karakterin e diferencuar tipologjik
të prodhimeve të këtyre qendrave. Në to prodhohej
jo vetëm për të plotësuar nevojat e brendshme
të fisit ose të një krahine më të madhe, por
edhe për t’u përdorur si mall këmbimi.

Përparime të dukshme vihen re në këtë
kohë edhe në poçeri, e cila qëndron nga
pikëpamja e teknikës, e formave dhe e trajtimit të
dekorit të saj, më lart se poçeria e epokës
pararendëse të bronzit. Duke filluar nga shek. VI p.e.
sonë, mbase edhe pak më parë, në krahinat jugore
të Ilirisë, kalohet gradualisht nga punimi me dorë
të lirë i enëve prej balte, në prodhimin e tyre me
çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit (shek.
VII). Një pjesë e madhe e poçerisë vendore
të kohës arkaike e zbuluar në varrezat tumulare të
Kuçit të Zi të Korçës, del e punuar me
çark. Një dukuri e tillë vihet re edhe në
zonën e Matit e të Kukësit. Futja e teknikës
së re në prodhimin e enëve, bëri që
poçeria të shndërrohet në një degë
të veçantë zejtarie, me të cilën merreshin
mjeshtra të specializuar në këtë fushë të
prodhimit.

Zhvillimi i madh i degëve të ndryshme të prodhimit
bujqësor dhe zejtar, bëri që të zgjeroheshin
në këtë kohë edhe më tepër
marrëdhëniet ekonomike ndërfisnore, si edhe midis
popullsisë ilire dhe atyre të vendeve fqinje ose më
të largëta. Në këtë drejtim ndihmoi shumë
dhe pozita e favorshme gjeografike e territorit të Ilirisë, e
ndodhur midis botës mesdhetare dhe Evropës Qendrore, si edhe
rrugët e tij të hapura të komunikimit natyror,
tokësor dhe detar. Këto marrëdhënie pasqyrohen
qartë në prodhimet e ndryshme të zejtarisë greke
apo në imitacionet lokale të modeleve të tyre, në
stolitë e tipave italikë ose në qelibarin me prejardhje
nga Baltiku. Nga ana tjetër, stolitë dhe armët tipike
ilire që gjenden në Traki, Maqedoni, Itali ose në Greqi
janë dëshmi tjetër e gjallë e këtyre lidhjeve
reciproke tregtare që ekzistonin midis ilirëve dhe vendeve
të tjera përreth. Një zhvillim të madh morën
veçanërisht shkëmbimet tradicionale me Greqinë
sidomos pas shek. VIII p.e. sonë, me themelimin e kolonive helene
në brigjet e Ilirisë.

Shtrirja e territorit të Ilirisë gjatë brigjeve të
Adriatikut dhe të Jonit krijonte mundësinë për
një hov të madh të lundrimit. Në fillim të
epokës së hekurit ilirët përshkonin me anijet e
tyre të shpejta ujërat e këtyre deteve duke kaluar deri
në brigjet perëndimore të Greqisë dhe në ato
jugore të Italisë. Disa prej fiseve ilire, si mesapët
dhe japigët, u vendosën përgjithmonë në
brigjet e Italisë së Jugut. Shumë aktivë në
këtë veprimtari të hershme lundruese u treguan sidomos
liburnët, të cilët themeluan edhe vendbanime të
veçanta në ishullin e Korkyrës, si dhe në brigjet
e Gadishullit Apenin.

Lindja e pronës private dhe diferencimi shoqëror




Përparimet që u bënë në degët e ndryshme
të ekonomisë gjatë epokës së hekurit
sollën ndryshime edhe në vetë strukturën e
shoqërisë ilire. Baza e këtyre ndryshimeve u bë
prona private, e cila filloi të shfaqet tek fiset ekonomikisht
më të zhvilluara, në fillim në blegtori e zejtari e
më pas edhe mbi tokën. Hesiodi, duke folur për
kopetë e mëdha në Helopi, shënon se ato ishin
pronë e njerëzve të veçantë. Karakteri dhe
shkalla e zhvillimit të zejtarisë dëshmon gjithashtu
për praninë në këtë fushë të
pronësisë private. Dukurinë e pronësisë
për tokën e kemi të dëshmuar më vonë dhe
duket se ajo ndjek një rrugë më të ngadaltë.
Zakoni i ndarjes së tokës çdo tetë vjet, që
na kumtohet nga Straboni për dalmatët, është
një dëshmi që tregon se zotërimi periodik i saj
ishte një hallkë e ndërmjetme në procesin e
formimit të pronës private.

Forcat kryesore të prodhimit të shoqërisë ilire
në këtë kohë ishin bujqit dhe blegtorët e
lirë, anëtarë të thjeshtë të fisit.
Këtyre u shtohet edhe një shtresë e re, më e
kufizuar, ajo e zejtarëve. Nga ana tjetër, nga masa e
gjerë e popullsisë, fillon të veçohet si një
shtresë më vete aristokracia fisnore, e cila, duke u
shkëputur nga prodhimi dhe nëpërmjet
përvetësimit të pasurisë së
përbashkët, vihet në një pozitë të
privilegjuar derisa bëhet dalëngadalë zotëruese e
pronave të mëdha tokësore dhe blegtorale. Ajo
gradualisht mënjanon organet demokratike të fisit dhe uzurpon
pushtetin.

Nga burimet e shkruara më të hershme, siç
është eposi homerik, shihet se në disa nga fiset ilire
ekzistonte, tanimë, diferencimi shoqëror, të paktën
në shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan « Iliada » e
« Odisea ». Duke folur për pjesëmarrjen e
ilirëve paionë në luftën e Trojës kundër
ahejve, Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që
vinin nga « Paionia pjellore » me prijësit e ahejve
dhe të trojanëve. Kjo pa dyshim flet për një
gjendje sociale pak a shumë të ngjashme me atë të
fiseve fqinje të Greqisë. Në një vend të
poemës « Odisea » flitet për Feidonin,
prijësin me origjinë fisnike të thesprotëve, i cili
pasi strehoi dhe mirëpriti në pallatin e vet Odisenë,
gjatë kthimit për në atdhe, përgatiti një nga
anijet e tij të shpejta për ta dërguar atë në
Itakë. Sipas këtij tregimi mitik, Feidoni
përfaqëson këtu njërin nga krerët që
jetonte në një nga pallatet më të pasura të
thesprotëve. Këta kishin anijet e veta e njerëz që
u shërbenin.

Shumë kuptimplotë në këtë drejtim
është dhe një tregim i Herodotit, sipas të cilit,
Klistheni, kur ftoi në Sikione (rreth vitit 570 p.e. sonë)
të gjithë burrat që do ta ndienin veten të
denjë për të pasur për grua të bijën e
tij Agaristën, midis atyre që u paraqitën tek tirani qe
edhe një farë Alkoni nga Molosia. Sipas këtij tregimi,
ky molosas duhet të ketë qenë nga një familje
princore ose shumë e pasur, që të pretendonte për
të lidhur krushqi me një skllavopronar të madh të
Greqisë së asaj kohe, siç ishte Klistheni.

Të dhënat arkeologjike nga varrezat tumulare të
luginës së Drinos, pellgut të Korçës dhe
Ohrit (Trebenisht), zonës qendrore ilire të Glasinacit etj.,
dëshmojnë gjithashtu se në shek. VIII-V p.e. sonë,
diferencimi shoqëror në gjirin e shoqërisë ilire
ishte bërë mjaft i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e
thella të Ilirisë Qendrore e Veriore. Në këto
varreza ndeshen, krahas varreve me inventar të varfër, edhe
varre ku të vdekurin e shoqëronin armë të
kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte të tjera
të importuara nga viset përreth, që i takonin
shtresës së pasur të aristokracisë fisnore.




Federatat fisnore




Zhvillimi i pronës private, që çoi në thellimin e
diferencimit social, u bë burim konfliktesh në
shoqërinë ilire të shek. VIII-V p.e. sonë. Në
këtë kohë morën përpjesëtime të
mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet
plaçkitëse për det e tokë, që arrinin deri
në Greqi dhe në brigjet e përtejme të Adriatikut.
Të tillë kanë qenë inkursioni i enkelejve për
plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të
detarëve liburnë, të cilët me anijet e tyre të
lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë
brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi deri në brigjet italike.
Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i
sillnin aristokracisë fisnore ilire të ardhura të
mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë
të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe
në zhvillimin e armatimeve, sidomos të armëve të
reja, siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri
që janë gjetje të rëndomta në varret e
luftëtarëve ilirë dhe të mburojave të
paionëve, të përkrenareve e frerëve të kuajve
që përbënin pajisjet e veçanta të
aristokracisë luftarake.

Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan
të lidhen dhe të formojnë gjatë veprimeve të
tyre të përbashkëta në luftërat agresive ose
mbrojtëse, aty nga fundi i shek. VII p.e. sonë, federatat e
para. Një federatë e tillë ishte ajo e taulantëve,
që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatë shek.
VII-VI p.e. sonë invadoi disa herë Maqedoninë duke i
shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të
mëdha në njerëz. Gjatë shek. VI-V p.e. sonë
federata të tilla formuan edhe disa fise të tjera, si
molosët, thesprotët, kaonët, parauejtë,
orestët, lynkestët, paionët, dardanët etj.. Në
krye të federatës qëndronte mbreti, i cili në
burimet quhet basileus. Në disa raste si tek kaonët e
thesprotët vendin e tij e zinte një njeri i zgjedhur
çdo vit nga gjiri i fisit sundues të federatës.
Në burimet e fundit të shek. V vihet re se funksioni i
basileut nuk i takonte më prijësit më të aftë
ushtarak, por ishte bërë i trashëgueshëm dhe
pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e
lidhjes fisnore, ashtu dhe jashtë tij. Në bazë të
këtij fuqizimi të prijësve ushtarakë dhe të
basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte duke u
shtuar përherë e më shumë në sajë të
luftërave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqërisë
fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetër e popullsisë
së thjeshtë. Ajo e konsideronte si një gjë të
turpshme të merrej me punimin e tokës, me mbarështimin e
bagëtisë, me prodhimin zejtar etj.. Në këto
punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël,
masa e gjerë e fshatarëve të lirë ose gjysmë
të lirë. Zanati më i nderuar për ta ishin lufta,
gjuetia, garat sportive etj., skenat e të cilave na janë
transmetuar përmes gjuhës së gjallë artistike
në objektet e bronzta të zbuluara në krahinat veriore
ilire apo në kallcat e Glasinacit.

Në gjysmën e dytë të shek. V p.e. sonë disa
nga federatat ilire kishin arritur një stad mjaft të
përparuar në zhvillimin e tyre politik. Taulantët, fiset
ilire, fqinje të Maqedonisë dhe ato më jugore:
kaonët, thesprotët e molosët merrnin pjesë në
ngjarje të tilla politike të historisë së
botës së Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit.
Taulantët ndërhyjnë me këtë rast në
luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin
436 p.e. sonë. Në këtë luftë ata morën
nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe
qenë një nga ato forca që në aleancë me
Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit, ndihmuan
aristokracinë epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo
ngjarje shënoi një kthesë të rëndësishme
në historinë e kësaj kolonie greke, sepse fatet e saj do
të lidhen paskësaj gjithnjë e më shumë me
botën ilire.

Dy njoftime të tjera kanë të bëjnë me ngjarjet
e vitit 423. I pari bën fjalë për kaonët,
thesprotët, molosët dhe disa fise të tjera më
të vogla fqinje të molosëve, që marrin pjesë
nga ana e lakedemonëve në fushatën për të
nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë
nga aleanca me Athinën, fushatë që përfundoi pa
sukses. Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan
ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonëve. Fisi
ilir i lynkestëve ishte prej kohësh në konflikt me
sundimtarët maqedonë, të cilët synonin ta
nënshtronin. Gjatë luftës greko-persiane mbreti maqedon
i ndihmuar nga persët kishte mundur t’u impononte
lynkestëve sovranitetin e tij. Në kushtet e reja të
luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i
pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në
njërën anë në tjetrën, duke u lidhur herë
me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve,
Arrabeu, shfrytëzoi këtë situatë për t’u
shkëputur nga varësia maqedone. Në përpjekjet e tij
për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika
kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të
forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i kishte besuar
luftën kundër Athinës në teatrin halkidik të
veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e
përbërë nga forcat e Perdikës dhe të
Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anën e bisedimeve
dhe të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet
dështuan dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita
kundër lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e
Perdikës, Brasida nuk guxoi të
sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.

Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri
Brasidën për një fushatë të re kundër
lynkestëve; forcat maqedone e ato lakedemone të
përbëra prej 3 000 hoplitësh, 1 000 kalorësish dhe
një numër barbarësh sulmuan Arrabeun. Por këtë
radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e
vëllezërve të tyre ilirë. Forcat e bashkuara
të ilirëve dhe lynkestëve e shpartalluan veçmas
mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në
pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij.
Kështu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me
përpjekje të mëdha mundi t’i shpëtojë
forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi
krejt drejtimin që kishin marrë ngjarjet në frontin
halkidik. « I detyruar nga rrethanat e rënda, - shkruan
Tukididi, - Perdika u përpoq të hynte sa më parë
në marrëveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe
peloponezasit ».

Duke i përshkruar këto ngjarje të shek. V, Tukididi na
ka lënë edhe një shënim me mjaft interes për
vlerësimin e jetës social-politike të ilirëve. Prej
fjalimit, që sipas tij Brasida u mbajti ushtarëve të tij
para tërheqjes, ne mësojmë se shoqëria ilire ruan
ende në fundin e shek. V mbeturina të theksuara të
rendit fisnor. Por midis njoftimeve të autorëve që
bëjnë fjalë vetëm për inkursionet e
ilirëve dhe atyre të Tukididit, që i përmend ata si
një forcë aktive, pjesëmarrëse në ngjarjet
më të rëndësishme të kohës, ku luajti
ndonjëherë një rol jo pa rëndësi, ka një
ndryshim të dukshëm. E re në njoftimet e Tukididit
është se lufta e federatave ilire si në rastin e
ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe
në luftën kundër maqedonëve dhe aleatëve
të tyre peloponezas, nuk kishte më karakterin e një
inkursioni grabitqar, por synime politike të caktuara dhe kjo
nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit
të tyre politik qoftë edhe në kuadrin e një
federate fisnore. I gjithë ky zhvillim social-politik, që
vihet re, veçanërisht tek fiset ilire të jugut në
fund të shek. V p.e. sonë, pasqyron qartë një
shoqëri, që jetonte etapën e fundit të organizimit
fisnor, atë kalimtare për në rendin skllavopronar. Mbi
bazën e kësaj shoqërie do të lindin në fundin
e shek. V - fillimin e shek. IV p.e. sonë formacionet e para
shtetërore ilire.

KULTURA ILIRE




Njësia dhe veçantitë kulturore lokale



Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e
dallojnë nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën
e zhvilluar të epokës së hekurit. Ajo ishte një
kulturë autoktone që u krijua në truallin historik
të ilirëve, në procesin e formimit të vetë
etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm
social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe
të marrëdhënieve me popujt fqinjë. Tiparet
themelore të saj janë shprehur në arritjet më
të rëndësishme të ilirëve në fushën
e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në
mënyrën e të jetuarit dhe të kuptuarit të
botës që i rrethonte, në mënyrën e të
pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e
tyre. Krahas tipareve themelore të përbashkëta të
kësaj kulture, që janë karakteristike për
gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale. Në
kushtet e një territori të gjerë, me larmi të
theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e
Gadishullit të Ballkanit, me lidhje fqinjësie e
marrëdhënie me krahina që i karakterizonte një
zhvillim i ndryshëm social- kulturor, sidomos i theksuar midis
veriut të prapambetur qendërevropian dhe jugut më të

përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në
kulturë janë po aq të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i
njëjtë social-ekonomik që njohën ilirët e
kësaj kohe. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë
për ndryshime lokale edhe në aspekte të veçanta
të jetës dhe të krijimtarisë së ilirëve,
ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit
etnografik. Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin
ilir dallohen në epokën e hekurit disa grupe kulturore: grupi
jonik ose epirot, që përfshin krahinën e banuar nga
kaonët, thesprotët, molosët dhe fiset e tjera më
të vogla të viseve më jugore; grupi adriatik-jugor ose
taulanto- ardian, që shtrihet në gjithë
ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva dhe që
banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të
tjera më të vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret
në krahinën juglindore të Shqipërisë me
qendër pellgun e Korçës; grupi pelagon në
Maqedoninë Perëndimore dhe ai paion në atë lindore,
grupi i Matit ose pirust, që përfshin krahinat e brendshme
të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër Kukës)
dhe ai dardan në Kosovë; grupi i Glasinacit me qendër
rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje
të Sarajevës dhe rreth saj, që i përgjigjet
krahinës së banuar nga autariatët; grupi dalmatin,
që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka;
grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe
grupi verior-adriatik ose liburn, që shtrihej në territorin
midis lumenjve Krka e Zrmanje.

Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet
kryesisht territoreve të banuara nga fiset ose bashkimet e
mëdha fisnore ilire. Sa më të afërta gjeografikisht
ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin
ngjashmëritë kulturore midis tyre. Kështu, p.sh., grupi
japod paraqet mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në
Ilirinë Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngushtë me atë
të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen me
një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa
në Ilirinë e Jugut grupi devollit afron në shumë
aspekte me atë pelagon dhe epirot. Këto ndryshime dhe
ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e
përbashkët etnike, kushtet herë të
përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit
social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen
në tërësinë e bashkësisë kulturore ilire,
të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe
në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës,
armët, qeramikën, stolitë etj.) e atë
shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa
kërkuar një unitet të plotë për këtë
shkallë të zhvillimit të ilirëve.
Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu
sikurse dhe ato dialektore në gjuhë, nuk cenojnë
unitetin e kulturës ilire dhe të bartësve të saj,
ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda së
njëjtës kulturë.

Gjuha



Ilirët flisnin një gjuhë që dallohej nga
gjuhët e popujve të tjerë të kohës së
lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e
veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku
më të largët e ku më të afërt me
gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij.
Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me
trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të
gjuhëve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe
janë dhënë mendime të ndryshme. Një varg
dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e
gjuhëtarë, kanë sjellë një sërë
argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e
shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën
më të plotë, të shoqëruar me vështrimin
kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe,
e ka dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej,
i cili ka sjellë dhe argumentet e tij shkencore, në
mbështetje të tezës ilire. Disa nga argumentet e
parashtruara prej tij janë këto:

Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të
trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi
ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet
ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në
trojet e sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra
vendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë
njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës
shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire
shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të
sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave
të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë
kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një
popullsie shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me
greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja
është formuar dhe është zhvilluar në
fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e
Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato
të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë
se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te
shqiptarët e sotëm.

Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e
origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza
më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore. Nga
ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e
shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar.
Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që
është mbajtur e mbahet përgjithësisht si një
degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një
dialekt i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një
veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhësor
kryesor. Prej saj kemi rreth 2000 mbishkrime të shkruara në
një alfabet grek (dorik) me disa ndryshime për të
riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës
së tyre. Një mbishkrim i Kalasë së Dalmaces
afër Pukës, që për dekada të tëra qe
mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhësia e re
shqiptare se nuk ishte tjetër veçse një mbishkrim
greqisht i shek. VI-VII. Nëse do të kurorëzohen me
sukses përpjekjet që po bëhen për leximin e
një mbishkrimi të Muzeut të Shkodrës me prejardhje
nga Dobraçi, shkruar me një alfabet të panjohur dhe
të një mbishkrimi të gjetur në Bugojë të
Bosnjës Perëndimore, mund të sillen të dhëna
të reja e të hapen perspektiva. Zbulimet e mëtejshme
arkeologjike mund të japin ndonjë tekst ilir të shkruar
me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a latin.
Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë
në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare
administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të
të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në
jetën e tij të përditshme të folmen amtare.
Njoftimi i historianit grek të shek. II p.e. sonë, Polibit,
për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas
përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se
kjo gjuhë u praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund
të jetës së pavarur politike të ilirëve.

Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që
nuk janë të mjaftueshme: elemente leksikore shumë
të pakta të së folmes së përditshme
përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një
numër i madh (rreth 1 000) emrash të
përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh,
vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i kemi
në formën që na janë dhënë prej
autorëve grekë e latinë, jo në formën
autentike të tyre. Ndër ato fjalë mund të
përmenden rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli etj.. Emrat e
përveçëm ilirë që na janë transmetuar
në burimet e shkruara antike (autorë grekë e
latinë, mbishkrime greke e latine, monedha të territorit
ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej
ilirishtes së Ballkanit. Ato lejojnë që të nxirren
disa elemente të fjalëformimit emëror të ilirishtes
e ndonjë tipar fonetik i saj, ndonjë element i leksikut
të saj dhe material krahasimi me gjuhët e tjera
indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe
leksiku i saj.

Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe
një numër fjalësh të ndeshura në gjuhët e
tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të
Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si
të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të
diskutueshme, po disa kanë gjasa vërtetësie. Ndër
to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen
maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha,
krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë
pararomane etj.. Material më të pasur jep mesapishtja e
Italisë Jugore. Prej saj kanë ardhur një numër
mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh fragmentare të
shek. VI-I p.e. sonë, që japin edhe fjalë, trajta e
ndonjë frazë, përveç emrave të
përveçëm që përmenden në to, por
që janë kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në
një masë të vogël. Kemi disa glosa si brendon =
bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të
përveçëm njerëzish, fisesh e vendesh. Janë
vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të
rëndësishme midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin
fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-së së
shkurtër indoevropiane në |a|, evolucioni |-m|>|-n| i
mbaresës së rasës kallëzore njëjës
të emrave në të dyja këto gjuhë etj..

Arti dhe botëkuptimi



Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit
karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar të
epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim
të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth
shek. VIII-VII p.e. sonë në kushtet e zhvillimit të
mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të ilirëve. Kjo
vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së
Devollit, në atë të Mat-Glasinacit etj.. Ky stil
zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta
metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe
në materialet që nuk i rezistuan kohës si në ,
kockë etj., përfaqësohet nga një gamë e pasur
figurash gjeometrike, si rrathë të veçantë e
bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha
të zbrazura ose të mbushura me vija paralele etj., të
kompozuara me një fantazi të zhvilluar dhe në një
sistem rigorozisht simetrik. Ky stil do të jetojë në
të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe
të dobësimit të tij, deri në fund të
periudhës së hershme të hekurit, duke
përbërë kështu bazën kryesore dhe më
të qëndrueshme të koncepteve estetike të
ilirëve në përgjithësi. Arti figurativ në
Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të
përfaqësuar në figura njerëzish dhe kafshësh
të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të
stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i
ndërthurur me motive gjeometrike.

Nga shek. VI p.e. sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut
nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe
në kornizën e lidhjeve të shumëfishta të
popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi një art i pasur
figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e
gjejmë tek situlat liburne e tek urnat japode. Në një
stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur
në këto monumente pamje nga jeta e përditshme e
ilirëve, në mënyrë të veçantë e
shtresave të pasura të shoqërisë së tyre,
midis të cilave skena argëtimesh, siç është
rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore, apo i
një procesioni funeral, ku përcjellja është
dhënë nëpërmjet një vargu të gjatë
kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë
në ceremoninë solemne. Në raste të tjera paraqiten
skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj.. Këto manifestime
artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e stilit
dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek
dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së
figurave, motiveve reale dhe përmbajtjes së tregimit,
kanë mjaft elemente vendëse, që tregojnë për
natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre.
Në këtë drejtim përveç vlerave artistike,
këto monumente përbëjnë edhe një burim
historik të dorës së parë për njohjen e
jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire
në shek. VI-V p.e. sonë.

Përsa u përket besimeve të ilirëve të
epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të
epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të
luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me
pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në
përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte
heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj
shprehen përmes motiveve të ndryshme, që zbukuronin
objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike
simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët
bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj.. Ky kult diellor tek
ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme
në formë kali, kaprolli, zogu etj.. Një kult tjetër
shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të
krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si
totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj..
Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më
të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i
të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se
tek ilirët e periudhës së hershme të hekurit ishte
i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi
jetën e përtej varrit. Ilirët besonin edhe në
ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u
shkaktonin njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e
tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të
këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh
(amuleta), me karakter apotropeik etj..

KOLONITË HELENE TË BREGDETIT ILIR




Themelimi i kolonive helene dhe marrëdhëniet me botën ilire



Vendosja e kolonive helene në bregdetin ilir është
pjesë e drejtimit të lëvizjes kolonizuese helene,
në të cilën më aktiv u tregua Korinthi. Kjo dukuri
u zhvillua, nga njëra anë, me shtytjen e faktorëve
ekonomikë e shoqërorë të metropoleve dhe, nga ana
tjetër, qe një hap i mëtejshëm në
përfshirjen e zonave ilire në sferën e ekonomisë
së Mesdheut. Kolonitë më të hershme u vendosën
në tokat e Ilirisë së Jugut. Këto zona të
banuara nga ilirët kishin marrëdhënie tregtare me vendet
e Greqisë që nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi
një bazë më të gjerë në kushtet e
shthurjes së rendit fisnor tek ilirët. Vendosja dhe zhvillimi
i mëtejshëm i kolonive ka qenë pasojë e këtij
procesi. Në fillim u vendosën pranë vendbanimeve ilire
pikat tregtare, të cilat me zhvillimin e mëtejshëm
të marrëdhënieve me brendatokën ilire u populluan
nga grupe kolonistësh helenë dhe u kthyen në qendra
të shpërngulurish (apoike) të metropoleve greke.

Kolonia më e hershme u vendos në vitin 737 në ishullin e
Korkyrës, që banohej atëhere nga liburnët. Nga
këtej një valë kolonistësh u vendosën në
Dyrrah (627 p.e. sonë, ka shumë gjasë edhe më
herët). Apolonia, e cila u themelua në vitin 588, ngjan
të ketë qenë populluar nga kolonistë të ardhur
nga Dyrrahu. Për gjithë kohën antike midis dy qyteteve u
mbajtën lidhje të ngushta ekonomike dhe politike, që
janë karakteristike për marrëdhëniet midis
metropoleve dhe apoikeve. Në të njëjtën kohë
me Apoloninë u formua nga banorët të ardhur nga Eubea
edhe kolonia helene në Orik, e cila për vetë
mundësitë e kufizuara të kontakteve me prapatokën
ilire nuk arriti kurrë rëndësinë ekonomike, as edhe
famën e dy kolonive të tjera. Kaluan edhe dy shekuj të
tjerë derisa kolonistët helenë të ardhur nga
Parosi, Sirakuza e Sicilisë dhe Knidi të vendoseshin në
ishujt e Ilirisë së Veriut, ku themeluan Faron (sot Hvar),
Isën (sot Vish) dhe Korkyrën e Zezë (sot Korculla).
Në fillimet e veprimtarisë së kolonive peshën
kryesore në ekonomi e zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire
merreshin prodhime bujqësore, lëndë druri dhe minerale
për nevojat e metropoleve, kundrejt shkëmbimit mall me mall
me prodhime të zejtarisë.

Por në shek. V p.e. sonë kolonitë e bregdetit ilir nuk
janë më shtojca të ekonomisë e furnizuese të
thjeshta lëndësh të para të qyteteve mëma.
Prodhimi lokal, i mbështetur kryesisht në shfrytëzimin e
punës së skllevërve, arrin në këtë
periudhë një shkallë të tillë zhvillimi
saqë ishte në gjendje të mbulonte jo vetëm
kërkesat e popullsisë së këtyre qyteteve, por edhe
të botës ilire përreth, gjallëruese dhe
nxitëse e drejtpërdrejtë e këtij zhvillimi.
Importimet nga qytetet mëma dhe Greqia u kufizuan kryesisht
në sendet e luksit dhe në veprat e artit. Dyrrahu dhe
Apolonia vepronin tani si njësi ekonomike krejt të pavarura,
duke e shprehur këtë edhe në prerjen e monedhave të
tyre të veçanta. Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve
të konsumit të gjerë: qeramika, veglat e punës,
armët që hidheshin në tregun e brendshëm dhe
në atë të prapatokës. Punishtet e prodhimit të
gjerë të enëve prej balte, të tjegullave e të
tullave, të punimit të gurit etj., ishin prona të
skllavopronarëve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.

Në marrëdhëniet tregtare me botën ilire, veç
prodhimeve bujqësore e blegtorale, lëndës së drurit
për ndërtimin e anijeve dhe skllevërve, për të
cilat tregu grek kishte mungesë, vëmendja e kolonistëve
u përqendrua në pasuritë minerale të Ilirisë
së Jugut. Në shkrirjen dhe në përpunimin e hekurit,
të bakrit dhe të argjendit, ilirët kishin një
përvojë shekullore, nga e cila përfituan edhe
kolonistët. Veçanërisht eksportimi i argjendit që
nxirrej nga minierat e pirustëve dhe të Dardanisë, u
bë një nga burimet kryesore të pasurimit e të
lulëzimit të dy kolonive të mëdha, Dyrrahut dhe
Apolonisë. Ai eksportohej kryesisht në formën e
monedhave, të cilat gjetën një përkrahje të
gjerë në krahinat e afërta dhe të largëta
ilire. Për të nxjerrë fitime sa më të
mëdha nga marrëdhëniet tregtare me ilirët, sidomos
nga tregtia me shumicë e lëndëve të para, e
gjithë kjo veprimtari kryhej nëpërmjet një
përfaqësuesi të veçantë të kolonive,
të quajtur poleti. Duke qenë se Dyrrahu dhe Apolonia ishin
qendra zejtare e tregtare, bujqësia e blegtoria zinte në to
një vend të dorës së dytë. Në rrethet e
afërta të qytetit pronarët e pasur kishin tokat e
kullotat e tyre me sipërfaqe e prodhim të kufizuar, sepse
kufiri me ilirët nuk shtrihej shumë larg mureve të
qytetit.

Rendi shoqëror dhe organizimi politik



Që në fillim në kolonitë helene të bregdetit
ilir u vendos mënyra antike e prodhimit. Në ndarjen e
shoqërisë në kolonitë rol të
veçantë luante prejardhja shoqërore dhe etnike e
njerëzve. Në kushte më të privilegjuara ishte
shtresa me prejardhje aristokrate, që kishte qenë shpesh
përkrahëse e themelimit të kolonive. Përbërja
shoqërore e shtresave të lira ishte e larmishme. Krahas
të mërguarve, për arsye politike gjatë
luftërave të demosit me aristokracinë në metropole,
kishte fisnikë të varfëruar, zejtarë të
zhveshur nga mjetet e prodhimit, fshatarë të
shpronësuar, tregtarë e detarë. Kjo masë e
popullsisë shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve të
herëpashershme nga metropolet. Në Dyrrah një kontingjent
i madh njerëzish të tillë erdhi në gjysmën e
dytë të shek. V.

Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve
përbënte forcën kryesore të fuqisë
punëtore. Ajo ndahej në tri kategori: në skllevër
të qytet-shtetit skllavopronar, të cilët punonin në
punishtet e tjegullave dhe të tullave, në thyerjen,
transportimin dhe në skalitjen e gurëve, në
përpunimin e metaleve e në prerjen e monedhave, pra në
punët më të rënda. Të shumtë ishin edhe
skllevërit privatë që përbënin kategorinë
e dytë, të cilët përveç ergasterive
shërbenin edhe në ekonomitë shtëpiake. Një
pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e
përbënin « të huajt », kategoria e
tretë ose banorët me origjinë ilire. Këta në
dhjetëvjeçarët e parë ishin të privuar nga
të drejtat shoqërore dhe politike.

Në përputhje me këtë përbërje
shoqërore të popullsisë, rendi politik në Apoloni e
Dyrrah kishte në fillim karakter oligarkik. Pushteti i takonte
një pakice me prejardhje aristokrate. Shumica dërrmuese e
popullsisë, ashtu edhe ilirët, duke mos bërë
fjalë për skllevërit, nuk gëzonte të drejta
në qeverisjen e qytetit. Zhvillimi i vrullshëm ekonomik i
Dyrrahut dhe i Apolonisë në shek. VI-V shoqërohet me
ndryshime në rendin shoqëror e politik të dy kolonive,
si rrjedhim i një lufte të ashpër sociale e politike. Me
zgjerimin e prodhimit zejtar dhe të shkëmbimit të
mallrave me ilirët dhe me Greqinë, u pasuruan dhe u forcuan
ekonomikisht shtresat tregtare e zejtare të kolonive. Këto
shtresa dolën tani si forca të pavarura në arenën
politike kundër grupit oligarkik, me synimin për të
marrë pushtetin dhe për ta përdorur atë në
dobi të interesave të tyre. Si rrjedhim i kësaj, në
vitin 437 shpërtheu në Dyrrah një kryengritje e demosit,
e njohur në historinë antike për rolin që luajti
në prag të luftës së Peloponezit. Në
arenën e kësaj lufte përveç forcave të
demosit dhe aristokracisë, u duk edhe ndeshja e interesave të
Korkyrës, prapa së cilës qëndronte Athina dhe
Korinthi. Të dyja fuqitë synonin të përfitonin
mundësi më të gjera në tregun ilir. Gjithashtu
në këtë ndeshje morën pjesë aktive edhe
ilirët fqinjë, të cilët duke ndihmuar
aristokratët e dëbuar nga qyteti, u radhitën me forcat
që përkahnin
Athinën në luftën kundër lidhjes së Peloponezit.

Rrjedhimi kryesor i luftës civile në Dyrrah ishte triumfi i
plotë i parimit të ndarjes klasore të
shoqërisë, forcimi i polisit skllavopronar. Pushteti tani
kalon nga rrethi i kufizuar i aristokracisë skllavopronare në
duart e gjithë skllavopronarëve si klasë. Baza
shoqërore e tij u zgjerua me pjesëmarrjen e shtresave më
të gjera skllavopronare, të pronarëve të
punishteve, të tregtarëve etj., duke bërë
kështu më të theksuar mënyrën antike të
prodhimit. Që nga kjo kohë u forcua edhe pozita
shoqërore e ilirëve që banonin në qytet. Një
dukuri e tillë e ngjashme u zhvillua edhe në Apoloni.
Këto ndryshime u pasqyruan edhe në përbërjen dhe
në funksionet shtetërore. Vendin e krerëve
(fylarkëve) aristokratë, në duart e të cilëve
qe përqendruar pushteti gjatë regjimit oligarkik, e zuri tani
një organ kolegjial, buleja (këshilli). Anëtarët e
saj mund të ishin jo vetëm nga fisnikët, por edhe nga
shtresat e tjera të skllavopronarëve. U krijua edhe organi i
mbledhjes së përgjithshme të popullit, helieja. Detyrat
kryesore të saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me
rëndësi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtarisë
së organeve ekzekutive të qytetit. Me gjithë
pjesëmarrjen e popullit të lirë, edhe ky organ ishte
në duart e skllavopronarëve, pa praninë e të
cilëve helieja nuk kishte të drejtë të zgjidhte
organet e larta ekzekutive të qytetit. Nga anëtarët e
bulesë në krye të çdo viti zgjidhej prytani, i
cili ishte funksionari më i lartë civil i qytetit. Me emrin e
tij lidheshin të gjitha ligjet, dekretet e vendimet me
rëndësi të shpallura gjatë vitit. Me
çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen
ushtarake dhe me luftën merrej toksarku, që ishte komandanti
i shigjetarëve. Sekretarit i binte për detyrë kryesore
të kujdesej për ngulitjen mbi gur ose mbi tabela bakri
të ligjeve, të dekreteve e vendimeve të marra nga
helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato
publikisht. Të tre hieramnamonët, merreshin jo vetëm me
çështjet e kultit, me organizimin e lojërave e të
festave, por me sa duket edhe me çështjet financiare
të qytetit. Veç këtyre kishte edhe nëpunës
të tjerë, të një rangu më të ulët,
por që në të vërtetë luanin një rol me
rëndësi në jetën ekonomike. I tillë ishte
nëpunësi i ngarkuar me prerjen e monedhave, i cili kishte
për detyrë të kujdesej si për sigurimin e
lëndës së parë, ashtu edhe për prerjen dhe
shpërndarjen e monedhave. Mbi drahmet e argjendta emri i tij
vendosej krahas atij të prytanit. Një funksionar tjetër
ishte poleti që merrej me rregullimin e tregtisë me
ilirët.

Kulti fetar ishte në harmoni me institucionet shoqërore e
politike të qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve
fetare me ato shtetërore (hieramnamonët). Hyjnitë
më të adhuruara në Apoloni ishin Apoloni, që i dha
emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua nga kolonistët
me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj.. Perënditë
kryesore, të cilëve u faleshin më shumë dyrrahasit,
ishin Zeusi, Dielli dhe bashkëthemeluesi legjendar i qytetit
Herakliu. Kolonitë helene u vendosën në Iliri në
rrethanat e marrëdhënieve të ngushta ekonomike me
ilirët, që kushtëzoheshin nga interesat reciproke.
Fuqizimi i mëtejshëm i kolonive përkon me lindjen e
qyteteve ilire dhe me formimin e shtetit ilir. Tek këta
kolonitë do të gjejnë një bazë për
t’u mbështetur në synimet e tyre për
çlirimin e plotë ekonomik dhe politik nga metropolet. Nuk
kanë munguar edhe konfliktet midis ilirëve dhe kolonive, me
sa duket, si rrjedhim i shpërdorimeve të kolonistëve
në marrëdhëniet me ilirët dhe për kufijtë
midis tyre. Këto morën forma të armatosura në
luftën e Apolonisë me qytetin ilir Thronion rreth mesit
të shek. V dhe në luftën e ilirëve kundër
Isës më 385 p.e. sonë. Që nga gjysma e dytë e
shek. IV p.e. sonë historia e kolonive helene të bregdetit
të Ilirisë zhvillohet në marrëdhënie të
ngushta me historinë politike të shtetit ilir dhe në
kornizën e saj.