Francis Bacon

nga engjell a djall Sat 9 Oct 2010 - 9:24

Francis Bacon, me titullin Viskonti i I i St.Alban
mbahet si babai i esesë britanike. Lindi më 22 janar
të vitit 1561 dhe ka vdekur më 9 prill të vitit 1626.
Brenda autoritetit të tij ishte filozofi, shtetari dhe eseisti.
Ai njihet edhe si një ithtar për revolucionin shkencor.
Edhe pse historia njerëzore do e fusë në
listën e pak shkencëtarëve që është vrarë nga eksperimentet
e tij. Vepra e tij krijoi dhe popullarizoi një
metodë induktive për kërkimin shkencor, që do të
njihej si metoda Bacon-iane. Ai është fisnikëruar më
1603, duke krijuar titullin e Baron Verulam më 1618,
dhe krijoi dhe titullin e Viskontit të St. Alban më 1621.
Por pa trashëgimtarë, të dy titujt u shuan pas vdekjes
së tij.

Për të VËRTETËN

Çfarë është e vërteta? – fliste duke u tallur Pilati¹; dhe sakaq nuk qëndronte të merrte pas përgjigjen. Në të vërtetë
kështu e kishte ëndjen - tek hamendësimet, ndërsa ja u llogariste mirë robërinë që tu ngulte besimin; duke e
adhuruar njësoj mendimin e lirë, aqsa edhe veprimin. Dhe megjithëse sekti i filozofëve të këtij soji ka shkuar me kohë, akoma kanë mbetur arsyetime të tilla të mprehta, të cilat rrjedhin në të njëjtat vena, paçka se atje nuk kanë atë gjakun, që mund të krahasohej me atë të njerëzve të moçëm. Por nuk është vetëm mundi dhe puna që njerëzit i kushtojnë gjetjes së të vërtetës; as edhe faktit se edhe kur gjendet- ajo është e imponuar në mendjet e njerëzve, që kanë bërë gënjeshtrat në krah të saj; por është ajo gjëja natyrale, e cila e prish vetë ndjenjën e gënjeshtrës. Një nga shkollat më të vona të grekëve e shqyrtonte materien, dhe i përmbahej qëndrimit për të logjikuar se çfarë mund të ishte në të, se pse njerëzit e duan gënjeshtrën; që askush nuk e bën për kënaqësi, siç ndodh rëndom me poetët; dhe as për epërsi, siç ndodh me tregtarët, por thjesht për hir të vetë asaj gënjeshtrës. E unë nuk mund t’ju them se: e njëjta e vërtetë që ishte e zhveshur dhe aq e hapur në dritën e diellit, e nuk do donte të tregonte maskën, shprehjen e fytyrës, dhe triumfin e botës, do të mbetej përgjysmë e tendosur dhe kaq e rafinuar si vezullimi i qiririt. E vërteta mbase mund të na vijë me çmimin e perlës, që bëhet më e mirë me kalimin e ditës, por që nuk mund të ngrihet kurrë deri në çmimin e një diamanti apo margaritari, që e tregojnë më të mirën e tyre falë ndriçimeve të ndryshme që marrin. Përzierja e një gënjeshtre bën që ndonjëherë të shtohet kënaqësia.
A ia vlen vallë dyshimi i njeriut, edhe nëse fshihet nga mëndja e tij ndonjë opinion i kotë, shpresë lajkatare, vlerësim fals, ndonjë imagjinatë sesi do mundej dikush, apo të ngjashmit, apo të braktisë mendjet e një sërë gjërash zhelane të njerëzve të varfër, plot melankoli e antipati dhe me aq pakënaqësi për veten? Një nga baballarët, që mbarte aq shumë rreptësi, e quajti poezinë ‘vinum daemonum’² sepse ajo mbushte imagjinatën, dhe akoma qëndron, kuptohet nën hijen e një gënjeshtre. Por nuk ishte gënjeshtra që kalonte nëpërmjet mendjes, ishte gënjeshtra zhytur në të që vendosej aty, që e bënte dhimbjen, të tillë ashtu si po e flisnim më parë. E sado që këto gjëra janë të tilla në gjykimin e prishur të njeriut dhe në dashurinë, ende e vërteta, e cila e bën e vetme gjykimin e vetes, të mëson se kërkimi për të vërtetën, që është krijimi i dashurisë apo vajtimi për të, dituria për të vërtetën, e cila ka të bëjë me prezencën e saj dhe besimin e të vërtetës, që përbën edhe vetë kënaqësinë për të, mbetet vetë qenësia sovrane e natyrës njerëzore. Krijimi nistor i Zotit, në punën e ditëve të para ishte ndriçimi i sensit: e fundit ishte ndriçimi i arsyes: dhe puna e tij e pushimit që atëherë, kishte të bënte thjesht me ndriçimin e shpirtit. Fillimisht, ai i dha frymë dritës mbi fytyrën e materies, apo kaosit; dhe pastaj ai i dha dritën fytyrës së njeriut; dhe sërish i dha frymë dhe inspiroi dritën në fytyrën e të zgjedhurit të tij. Poeti që mrekulloi sojin e tij, që mbetet krejtësisht inferior me pjesën tjetër, tha saktësisht por fare qartë: - “Është një kënaqësi që të qëndrosh mbi breg dhe të shikosh anijet sesi përpëliten në det: po aq kënaqësi të qëndrosh në dritaren e një kështjelle dhe të shikosh një betejë dhe aventurat që ndodhin poshtë saj: vetëm se asnjë kënaqësi nuk është e krahasueshme me atë të qëndrimit mbi truallin e egër të së vërtetës (një pirg ku nuk mund të komandohet dhe ku ajri është gjithmonë i pastër dhe i qetë), ‘dhe të shikosh rreziqet dhe sorollatjet, tymin, dhe stuhinë, tëposhtë luginës’: ashtu si gjithmonë kjo pamje do të kqyret me keqardhje dhe jo me krenari nga rrëpira. Në të vërtetë është qielli sipër tokës për të paqtuar mendjen e njeriut që të endet për bamirësi, atë rrugë që i mbetet për Providencën dhe të shfaqet deri në skajet e të vërtetës.
Për të kaluar nga e vërteta teologjike dhe filozofike drejt të vërtetës së tregtisë të thjeshtë; do bëhet e ditur madje edhe nga ata që nuk e praktikojnë, ku qartësia dhe marrëveshja përreth është në nderin e natyrës njerëzore dhe në atë se përzierja e falsitetit është si bashkimi i një monedhe ari me argjendi, që e bën metalin e punës më të fortë, por që e shëmton atë. Vetëm se këto rrjedha të shtrembëta dhe dredharake janë si të shkuarat e gjarprit; që ecën vetëm mbi barkun e tij dhe jo mbi këmbë. Nuk ka ndrydhje më të madhe që mund të mbulojë një njeri me turp sesa kur gjendet para faktit, që është i gënjeshtërt dhe tradhtar; dhe duket se Montaigne³ e shprehu qartë, kur ai kërkonte arsyen pse bota e gënjeshtrës duhet të jetë kaq e turpshme dhe kaq me një ngarkesë të tillë të urryer, për të përfunduar: “Nëse do të peshohet mirë që një njeri gënjen, është njësoj si të thuash se ai është trim para Zotit dhe frikacak para njerëzve. Për një gënjeshtër përballesh me Zotin dhe shkalafitesh para njeriut”. Sigurisht moraliteti i gënjeshtrës dhe shkelja e besimit nuk mund të jetë realisht kaq lartë e shprehur, si do të mund të ishte në Kumtin e Fundit kur do merret gjykimi i Zotit mbi brezat njerëzorë; sepse është parathënë që, “kur të vijë Krishti”, ai nuk do të “gjejë besimin mbi tokë”.

Për VDEKJEN

Njerëzit i frikësohen vdekjes ashtu si fëmijët frikës për të shkuar drejt errësirës; dhe ndërsa frika natyrale tek fëmijët rritet me rrëfimet, kështu ndodh edhe me tjetrën. Në të vërtetë, soditja e vdekjes, ashtu si shlyerja e mëkatit dhe kalimi në një botë tjetër, është disi e shenjtë dhe religjioze; por frika prej saj, si një atribut pikërisht i kësaj natyre, është e dobët. Ende në meditimet religjioze ngandonjëherë ka përzierje të mendjemadhësisë dhe supersticionit. Ju do të lexoni në disa prej librave të murgjve për sakrifikimin, se një njeri gjykon zakonisht me vetveten çfarë lloj dhimbje është, nëse ai e ka, apo thjesht kur fundet e gishtërinjve të tij shtypin plagën dhe sakaq ndjen dhimbjen; ndërsa merre me mënd se çfarë janë dhimbjet e vdekjes, kur i gjithë trupi është i shkatërruar dhe tretur; ndaj shumë herë vdekja është më e mirë qoftë edhe nga një dhimbje koti, apo prej torturës se dhimbjes të një gjymtyre; apo për pjesët më të shumta vitale që nuk janë më të atypëratyshme nga ndjeshmëria. Dhe, nga dikush që flet vetëm si një filozof, dhe një njeri i zakonshëm, është thënë saktë: ‘Pompa mortis magis teret, quam mors ipsa’4. Rënkimet dhe spazmat bashkë me një fytyrë të pangjyrë, miqtë duke vajtuar, bashkë me të zezat, lajkatarët, dhe të ngjashmit me ta, e bëjnë vdekjen të tmerrshme. Është e këndshme për t’u vëzhguar, se nuk ka asnjë pasion më të dobët në mendjen e njeriut, por ajo shoqëron dhe e drejton frikën e vdekjes; dhe kështu që frika nuk mbetet ndonjë armik kaq i tmerrshëm kur njeriu ka kaq shumë ndjekës rreth tij, që mund të fitojnë përleshjen me të. Shpagimi fiton mbi vdekjen; dashuria e shpërfill atë; nderi e ëndërron; mjerimi fluturon tek ai; ndërsa frika e shqetëson atë; ja ne lexojmë, që pasi Perandori Oto5 ka masakruar veten, mëshira (e cila është më e buta ndër dhembshuritë) provokoi shumë qenie të vdisnin, thjesht për të treguar përkushtimin ndaj sovranit të tyre dhe se ata ishin lloji i vërtetë i ndjekësve. Ndaj, Seneka6 shton, këndshëm dhe i nginjur: “Cogita quamdiu eadem feceris; mori velle, non tantum fortis, aut miser, sed etiam fastidious potest”7. Një njeri do të vdesë, edhe pse ai asnjëherë nuk ka qenë trim, asnjëherë maskara, vetëm mbi strapacimin për të bërë të njëjtën gjë gjithmonë e shpesh, e sërish njësoj. Nuk ka kurrgjë më pak të arsyeshme sesa të vëzhgosh, ato pak ndryshime që bën afrimi i vdekjes në shpirtrat e mirë; tek ato njeriu shfaqet i njëjtë deri në frymën e fundit. Augustus Caesar8 vdiq me një kompliment; Livia, conjugii ostri memor, vive et vale9’. Tiberius10 shtinjak, ndaj Taciti11 do të thoshte për të: “Jam Tiberium vires et korpus, non dissimulatio, deserebant”12; Vespasian13 me një shaka, i ulur mbi një stol: “Ut puto Deus fio”14; Galba15 me vetëm një fjali: “Feri, si es re sit populi Romani”16, duke e mbajtur drejt qafën e tij; Septimus Severus17, i nisur tashmë: “Adeste, si quid mihi restat agendum”18 dhe kështu me radhë. Në të vërtetë, Stoikët, i kanë kushtuar shumë rëndësi vdekjes, dhe si rezultat i përgatitjeve të tyre të mëdha e bënë atë të duket edhe më e frikshme sesa është në të vërtetë. Më mirë, ka thënë ai,’qui finem vitae extremum inter munera ponat naturae’19. Është njësoj e natyrshme të vdesësh, po kaq sa është edhe të lindësh; vetëm se për një fëmijë të vogël, ndoshta një e tillë është disi më e dhimbshme sa të tjerat vdekje. Ai që vdes me një përkushtim të bindur, është i ngjashëm me atë që është plagosur dhe i rrjedh gjak; i cili për atë kohë ndjen pak për dhimbjen; dhe kështu që një mëndje e fiksuar dhe e përkulur mbi diçka që është e mirë, e bën të largueshme frikën e vdekjes; por mbi të gjitha, besojeni atë, liturgjia më e ëmbël është “Nunc Dimittis”20, kur një njeri ka fituar fundin e arsyeshëm dhe besimin. Vdekja ka edhe tjetrën gjithashtu, ajo hap portën e një nami të mirë dhe zhduk zilinë